Το 2015 μετά την εν ψυχρώ δολοφονία του Walter Scott από την αστυνομία της Νέας Υόρκης, ο εικαστικός Dread Scott έφτιαξε μια μεγάλη μαύρη σημαία με τυπωμένη την φράση A Man Was Lynched by Police Yesterday. Το έργο εκτέθηκε στο εξωτερικό της γκαλερί Jack Shainman τον Ιούλιο του 2016, μια χρονιά που σημαδεύτηκε από την εκλογή του Donald Trump στην Προεδρεία των ΗΠΑ και στη διάρκεια της οποίας πάνω από 1000 άτομα σκοτώθηκαν από την αμερικανική αστυνομία. Πρόκειται για ένα από τα πιο εμβληματικά έργα protest art του 21ου αιώνα που μας καλεί να αναθεωρήσουμε τον κοινωνικό ρόλο του καλλιτέχνη.

Σημαντικό μέρος της τέχνης από το παρελθόν στιγμάτιζε την αδικία και τη διάκριση και στεκόταν στο πλευρό των κινημάτων κοινωνικών δικαιωμάτων. Ήδη από την εποχή του Goya έως τις performances του Beuys, τα posters της Barbara Kruger, τα γκράφιτι του Banksy και τις εγκαταστάσεις τουAi Weiwei, οι καλλιτέχνες υιοθέτησαν τη φωνή του κοινωνικά αδικημένου και της περιθωριοποιημένης μειονότητας, ασκώντας κριτική στις εξουσιαστικές δομές και τις καταπιεστικές πολιτικές.

Το να ορίσει κανείς σήμερα τι είναι protest art (τέχνη της διαμαρτυρίας ή τέχνη ως διαμαρτυρία) είναι μάλλον δύσκολο καθώς οι καλλιτεχνικές πρακτικές που χρησιμοποιούνται με αυτό τον σκοπό ποικίλουν: από την αμεσότητα της γραφιστικής αναπαράστασης που συναντάμε σε διάσημες αφίσες όπως το εμβληματικό Silence=Death του ACT UP για την ευαισθητοποίηση απέναντι στο AIDS, στα ευφάνταστα πλακάτ του κινήματος του Black Lives Matter, μέχρι δουλειές που λειτουργούν περισσότερο στο πεδίο της εννοιολογικής τέχνης, όπως το έργο της Ana Mendieta και της Nancy Spero ή το περίφημο Cut Piece της Yoko Ono, ήδη από τα μέσα του 20ου αιώνα η τέχνη δεν δίσταζε να πάρει πολιτική θέση.

Αν η Guernica το 1937 έστω και μέσα στο κρυπτικό κυβιστικό της ιδίωμα ήταν μια ξεκάθαρη κραυγή διαμαρτυρίας απέναντι στην κτηνωδία του Ισπανικού εμφυλίου, η οποία όμως αρθρώθηκε μέσα στους μουσειακούς χώρους των ελίτ, σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει. Ο σύγχρονος πολιτικός ακτιβισμός της Tania Bruguera διαμαρτύρεται απέναντι στην λογοκρισία καλώντας τον καθένα να πει ό,τι θέλει για ένα λεπτό, οι punk rock φεμινίστριες Pussy Riots τραγουδούν δημόσια ενάντια στο συστημικό σεξισμό, ενώ ήδη από τα 1970 η Valie Export εναντιώνεται στην αντιμετώπιση του γυναικείου σώματος ως αντικείμενο ηδονής και κατευθύνει τα αιτήματα των γυναικείων κινημάτων στον δρόμο.

Ο δρόμος άλλωστε, ως δημόσιος χώρος που καταλαμβάνεται από το πλήθος, είναι ο κατεξοχήν χώρος της διαδήλωσης. Εκεί η protest art αποκτά τη μαζικότητα που χρειάζεται για να αφυπνίσει το πλήθος και να διακινήσει το επείγον μήνυμά της. Στο δρόμο βρίσκουμε και καλλιτέχνες που κρύβουν την ταυτότητά τους προκειμένου να μιλήσουν άφοβα για αυτά που οι κυβερνήσεις αποφεύγουν να μιλούν. Τα γκράφιτι του Banksy, σε αστικούς τοίχους ή βαγόνια του μετρό, μνημειώδη billboards των Guerrilla Girls που κλονίζουν στερεότυπα πάνω στη σχέση της γυναίκας με την τέχνη.

Στο γενικότερο πλαίσιο της μεταμοντέρνας τέχνης οι κατηγορικές περιχαρακώσεις δεν έχουν αξία. Τα όρια μεταξύ τεχνοτροπιών ή κινημάτων είναι πια θολά και ρευστά.Έχοντας αφήσει πίσω φορμαλιστικά δόγματα όπως η τέχνη για την τέχνη, κάθε έργο τέχνης σε συγκεκριμένο συγκείμενο μπορεί να θεωρηθεί πολιτική δήλωση ή διαμαρτυρία.

Το έργο Straight (2008-12) του Ai Weiwei είναι μια εγκατάσταση με ατσάλινες ράβδους 90 τόνων που άνετα θα παρέπεμπε στον μινιμαλισμό του 1960, αν δεν γνωρίζαμε ότι προέρχονται από τα θεμέλια ενός σχολείου στο Sichuan που κατέρρευσε στο σεισμό του 2008, προκαλώντας τον θάνατο 5000 παιδιών. Ο καλλιτέχνης και η ομάδα του ίσιωσαν τις κατεστραμμένες ράβδους και τις παρουσίασαν ως μνημείο διαμαρτυρίας και αποδοκιμασίας απέναντι στην Κινέζικη κυβέρνηση, που με τις φτηνές κατασκευές σχολείων υπήρξε ο ουσιαστικός υπαίτιος της τραγωδίας.

Αντίστοιχες εννοιολογικές πρακτικές με σκοπό την κριτική και την ευαισθητοποίηση απέναντι στην αδικία και την ανισότητα που καλλιεργούν τα συστήματα εξουσίας, βρίσκουμε και σε δουλειές της Doris Salcedo όπως το Palimpsest (2013-2017)με τα ονόματα των προσφύγων που χάθηκαν στη Μεσόγειο και την Αδριατική να εμφανίζονται και να εξαφανίζονται στο δάπεδο, ενώ ο Kader Attia στο φιλμ του The Body’s Legacies, Pt. 2: The Postcolonial Body(2018) συγκαλεί μια συζήτηση μεταξύ ακαδημαϊκών και ακτιβιστών πάνω στις σύγχρονες πολιτικές ελέγχου του σώματος, με αφορμή το αποτρόπαιο λιντσάρισμα ενός νεαρού Γαλλο-Κονγκολέζου από τη Γαλλική αστυνομία.

Έχουν κιόλας περάσει 100 χρόνια από τη στιγμή που οι σημαίες ενάντια στα λιντσαρίσματα μαύρων εμφανίστηκαν στη Νέα Υόρκη κι όμως το θέμα παραμένει άλυτο και φλέγον. Απέναντι στην ανθρωπιστική κρίση που έχουν φέρει στην επιφάνεια το προσφυγικό και οι πολυάριθμες κυβερνητικές ολιγωρίες σε θέματα έμφυλων, ταξικών και φυλετικών διακρίσεων, η επιλογή της σιωπής –όπως ξεκάθαρα δήλωναν τα πόστερ των 80s για το AIDS– είναι συνενοχή. Καθοριστική λοιπόν πράξη της protest art είναι η δημόσια, ηχηρή και απροκάλυπτη έκφραση μιας καταδικαστικής αποδοκιμασίας του παγκοσμίου πολιτικού γίγνεσθαι. Του κόσμου μας δηλαδή ως έχει.

TAGS

Γκέλυ Γρυντάκη

Δείτε όλα τα άρθρα του συντάκτη