Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τ. 246 των Νέων της Τέχνης (15 Σεπτεμβρίου 2019)

Καλλιτέχνες και οργανισμοί προσπαθούν να ευαισθητοποιήσουν το κοινό ίσως για το πλέον επείγον ζήτημα της εποχής μας

Με την κλιματική αλλαγή και την περιβαλλοντική κρίση να κυριαρχούν στην ειδησεογραφία, οι καλλιτέχνες που με τη δουλειά τους επιδιώκουν να αφυπνίσουν το κοινό για το θέμα έχουν έρθει στο προσκήνιο. Η 16^η Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης, που μόλις εγκαινιάστηκε, παίρνει τον τίτλο της Η έβδομη ήπειρος από την τεράστια μάζα πλαστικών που έχει συγκεντρωθεί στον Ειρηνικό Ωκεανό, ενώ ο Χρυσός Λέοντας της φετινής Μπιενάλε της Βενετίας απονεμήθηκε στη συμμετοχή της Λιθουανίας Sun & Sea (Marina), μία περφόρμανς-όπερα για την εξάντληση των πόρων του πλανήτη. Έχει η τέχνη τη δύναμη να ευαισθητοποιήσει σε τέτοιο βαθμό ώστε το κοινό να αλλάξει δραστικά συμπεριφορά απέναντι στο περιβάλλον;

Ζήτημα ηθικής στάσης απέναντι στη φύση

«Απ’ όσο γνωρίζω, κανένας δεν έχει ερευνήσει κατά πόσο η τέχνη μπορεί να κάνει τη διαφορά, αλλά οι άνθρωποι μου λένε ότι η δουλειά μου τους έχει εμπνεύσει να γίνουν πιο ενεργοί στην καθημερινότητά τους για την προστασία του περιβάλλοντος», δηλώνει στα ΝτΤ η Bonita Ely, η οποία για πρώτη φορά στην τεσσαρακονταετή πορεία της βλέπει τέτοιο ενδιαφέρον για τα ερευνητικά πρότζεκτ της σχετικά με απειλούμενα παραποτάμια οικοσυστήματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η εγκατάσταση Plastikus Progressus που είχε παρουσιάσει πριν δύο χρόνια στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών στο πλαίσιο της documenta14 με υλικό, μεταξύ άλλων, από τις μολυσμένες κοίτες των ποταμών Κηφισού, Ιλισσού και Ηριδανού. «Σε όλη μου τη ζωή με τρόμαζε η εκμετάλλευση και η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, των πλασμάτων και της χλωρίδας του από το ανθρώπινο είδος», συνεχίζει.

Η ευαισθητοποίηση για την καταστροφή του περιβάλλοντος δεν είναι κάτι καινούργιο στον εικαστικό χώρο. Ήδη από τη δεκαετία του ’60 και την Τέχνη της Γης (Land Art), οι καλλιτέχνες το έχουν αγκαλιάσει ως πρώτη ύλη, έμπνευση και πεδίο δράσης. Από το πρώτο Time landscape του Alan Sonfist και τις μεγάλης κλίμακας δημιουργίες της Betty Beaumont και της Aviva Rahmani έως τις εγκαταστάσεις στο δημόσιο χώρο του Olafur Eliasson και του Justin Brice Guariglia, που στρέφουν την προσοχή μας στις αρνητικές συνέπειες που έχει η ανθρώπινη συμπεριφορά απέναντι στη φύση, ο ρόλος του καλλιτέχνη σταδιακά απέκτησε ένα χαρακτήρα ενορχηστρωτή ιδεών για την κοινωνική αλλαγή. Για πολλούς, η γενικότερη ομπρέλα που περιλαμβάνει έργα με τέτοιους προβληματισμούς είναι ο όρος Περιβαλλοντική Τέχνη – αν και τα πρότζεκτ με ακτιβιστική χροιά κατατάσσονται στην Οικολογική Τέχνη (Eco Art).

Joan Jonas, Moving off the land II, άποψη της εγκατάστασης στο Ocean Space,
Chiesa di San Lorenzo, 2019. Ανάθεση της TBA21–Academy σε συμπαραγωγή με το Luma Foundation. Παραχώρηση: TBA21–Academy. Φωτό: Enrico Fiorese

Η – κυριολεκτικά – συγκινητική ανταπόκριση του κόσμου στην περφόρμανς που δημιούργησε και ενορχήστρωσε η Lina Lapelytė για το λιθουανικό περίπτερο αποδεικνύει, για ακόμη μία φορά, ότι τα έργα που μιλούν με άμεσο τρόπο για επίκαιρα ζητήματα αγγίζουν κατευθείαν τις ευαίσθητες χορδές του κοινού. «Ένα από τα μεγάλα ερωτήματα για την τέχνη στη σύγχρονη εποχή είναι το πώς μπορούν να γίνουν απίστευτα περίπλοκα πράγματα, αισθητά», αναλογίζεται η επιμελήτρια του έργου, Lucia Pietroiusti, δεδομένου ότι όλοι είναι διαφορετικοί και δεν θα ανταποκριθούν στο ίδιο έργο ή στο ίδιο μήνυμα. «Η περφόρμανς ζητά από το κοινό της κάτι πολύ συγκεκριμένο και πολύ εύθραυστο: προσοχή, φροντίδα, επιμελημένη κίνηση», εξηγεί στα ΝτΤ για την ικανότητα του μέσου να δημιουργεί δυνατές καλλιτεχνικές εμπειρίες την εποχή της υπερκατανάλωσης εικόνων.

Για τους καλλιτέχνες, δεν είναι ζήτημα ένταξης σε κάποιο κίνημα, αλλά στάσης ζωής. Πριν μερικούς μήνες, με αφορμή τη μεταφορά στον προαύλιο χώρο της Tate Modern της εγκατάστασής του Ice watch για το λιώσιμο των πάγων λόγω της κλιματικής αλλαγής, ο Olafur Eliasson εξομολογήθηκε στην The Art Newspaper ότι βάση του έργου του αποτελεί «η σχέση μας με τη φύση, πώς την προσδιορίζουμε και τι κάνουμε για αυτή». Ακόμη και στην εγκατάσταση-ορόσημο The weather project (2003) στο Turbine Hall, αυτό που ήθελε να τονίσει, εκτός από την εφήμερη φύση της ατμόσφαιρας, ήταν η έννοια του συνυπάρχειν.

Η ελληνική εμπειρία

«Η περιβαλλοντική και η οικονομική κρίση είναι αλληλένδετες», σχολιάζει η Δανάη Στράτου, η οποία ασχολείται σταθερά με ζητήματα κοινωνικής οικολογίας. Μας αναφέρει, μάλιστα, ότι ήδη από το 2003, όταν ετοίμαζε το έργο The river of life (2004), στον Αμαζόνιο υπήρχαν συζητήσεις για την αποψίλωση του δάσους. Έτσι ξεκίνησε το 2010 το Vital space, μία πλατφόρμα με συμμετέχοντες από διαφορετικά πεδία ώστε τα καλλιτεχνικά πρότζεκτ της να έχουν απήχηση σε ένα όσο το δυνατόν ευρύτερο κοινό.

«Απ’ όσο γνωρίζω, κανένας δεν έχει ερευνήσει κατά πόσο η τέχνη μπορεί να κάνει τη διαφορά, αλλά οι άνθρωποι μου λένε ότι η δουλειά μου τους έχει εμπνεύσει να γίνουν πιο ενεργοί στην καθημερινότητά τους για την προστασία του περιβάλλοντος» -Bonita Ely

Οι συνέργειες μοιάζουν απαραίτητες ώστε να κατατεθούν προτάσεις-λύσεις για τις πρωτοφανείς προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε. Γι’ αυτό, η επιμελήτρια Κατερίνα Γρέγου πραγματοποιεί τη φετινή έκθεση στο Art Space Pythagorion στη Σάμο με βασικό συνεργάτη το Ινστιτούτο Θαλάσσιας Προστασίας Αρχιπέλαγος, ενώ η ιστορικός τέχνης Νάντια Αργυροπούλου ετοιμάζεται να επιμεληθεί από το 2020 ένα διετές πρόγραμμα σε συνεργασία με καλλιτέχνες, ακτιβιστικές πλατφόρμες, ιδρύματα και πανεπιστημιακούς φορείς από όλο τον κόσμο με στόχο την ανάδειξη της ανάγκης για μια συστημική μετατόπιση, νέες γλώσσες και συμμαχίες. «Καθώς ο κόσμος μας υποβάλλεται σε σαρωτικούς αφανισμούς (ιδεολογικούς, πολιτικούς, τόπων, δικαιωμάτων, ειδών, ελευθερίας του λόγου), η εξαιρετική συνάφεια των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών δυνάμεων με τα θέματα της περιβαλλοντικής καταστροφής επαναφέρει το πρόταγμα της πολιτικής οικολογίας ως ένα σύνολο από διαφορετικές αλλά συγκλίνουσες ακτιβιστικές πρακτικές, γνωστικές διαδικασίες, τεχνολογικούς πειραματισμούς και πολιτιστικές, καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες με άξονα δράσης αυτούς ακριβώς τους αφανισμούς και τις αδικίες που γεννούν», έγραφε στα ΝτΤ τον Σεπτέμβριο του 2017.

Ήταν η χρονιά που επιμελήθηκε την έκθεση Paratoxic Paradoxes στο Μουσείο Μπενάκη, αποτέλεσμα τριετούς επιμελητικής έρευνας και νέων αναθέσεων στους συμμετέχοντες καλλιτέχνες από την Polyeco Contemporary Art Initiative (PCAI). «Στόχος της PCAI είναι η περιβαλλοντική αφύπνιση και η ευαισθητοποίηση του κοινού για το πρόβλημα των τοξικών αποβλήτων», μάς είχε δηλώσει τότε ο ιδρυτής της, Αθανάσιος Πολυχρονόπουλος. Σήμερα, η εταιρική συλλογή έχει γίνει το όχημα για εκπαιδευτικά εργαστήρια σε σχολεία και ιδρύματα της Ελλάδας και του εξωτερικού, «πιστεύοντας βαθιά ότι η περιβαλλοντική συνείδηση καλλιεργείται από μικρή ηλικία», όπως σημειώνει.

Το παράδειγμα των μεγάλων οργανισμών

Πρωτοπόρος στον τομέα υπήρξε αδιαμφισβήτητα το Thyssen-Bornemisza Art Contemporary (TBA21), το παρακλάδι σύγχρονης τέχνης της γνωστής συλλογής, το οποίο αναθέτει σε καλλιτέχνες την υλοποίηση εγκαταστάσεων μεγάλης κλίμακας με έμφαση στη συμμετοχικότητα και στον πειραματισμό. Στο πλαίσιο αυτό, η Francesca Thyssen-Bornemisza, ιθύνων νους του ιδρύματος, ξεκίνησε το 2011 την TBA21-Academy: μία πλωτή πλατφόρμα που διασχίζει τους ωκεανούς με επιβαίνοντες καλλιτέχνες, ερευνητές και διανοητές, η οποία οδήγησε τον Μάρτιο στο λανσάρισμα της συνεργατικής πλατφόρμας Ocean Space στη Βενετία για την έρευνα και ανταλλαγή απόψεων γύρω από τα ζητήματα των ωκεανών. Σημείο εκκίνησης η «πίστη ότι οι τέχνες μπορεί να πυροδοτήσουν την αλλαγή και το διάλογο για τα πιεστικά περιβαλλοντικά ζητήματα της εποχής μας», αναφέρει στα ΝτΤ ο Markus Reymann, διευθυντής του οργανισμού, λίγο πριν συνεχίσει τις αποστολές στον ωκεανό με την Chus Martínez και τους Superflex.

Ο Olaf Eliasson κοιτάζοντας το έργο του The weather project στο Turbine Hall της Tate Modern, Λονδίνο, 15.10.2003. AP Photo/Alastair Grant

«Όταν ξεκινήσαμε, το θέμα των ωκεανών δεν ήταν στο προσκήνιο όπως είναι τώρα και οι αντιδράσεις από την επιστημονική κοινότητα ήταν το λιγότερο συγκρατημένες», εκμυστηρεύεται. «Από την άλλη, ήμασταν τρομερά τυχεροί που ξεκινήσαμε το πρότζεκτ μέσα από το Thyssen-Bornemisza Art Contemporary, το οποίο υπήρχε ήδη για σχεδόν μία δεκαετία και είχε χτίσει ένα εξαιρετικό δίκτυο καλλιτεχνών και μια πολύ καλή φήμη στον κόσμο της τέχνης». Έτσι, καλλιτέχνες και επιμελητές ήταν πρόθυμοι να δώσουν μια ευκαιρία και σταδιακά άρχισε να αναπτύσσεται η εμπιστοσύνη και στην επιστημονική κοινότητα, με αποτέλεσμα έργα βαθιά ριζωμένα σε ερευνητικές πρακτικές αλλά που γεμίζουν το κοινό με συναισθήματα που μόνο ο πολιτισμός μπορεί.

Ακολουθώντας το ρεύμα της εποχής, μεγάλοι καλλιτεχνικοί θεσμοί άρχισαν προσφάτως να τοποθετούνται δημόσια υπέρ μιας πιο «πράσινης» πολιτικής. Το ICA του Λος Άντζελες οδεύει ταχέως στο να γίνει το πρώτο μουσείο που θα λειτουργεί αποκλειστικά με ηλιακή ενέργεια, ενώ οι διευθυντές των πινακοθηκών της Tate αναγνώρισαν στα μέσα του καλοκαιριού το κατεπείγον της κλιματικής αλλαγής δεσμευόμενοι να μειώσουν τις εκπομπές άνθρακα των κτιρίων τους κατά 10% μέχρι το 2023 και να αναδιαρθρώσουν όλη τη λειτουργία και φιλοσοφία τους ώστε να δώσουν βήμα για συζήτηση γύρω από τα περιβαλλοντικά ζητήματα.

Η σημασία της διαρκούς προσπάθειας

«Κάθε βήμα είναι σημαντικό για την ευαισθητοποίηση και την ενεργοποίηση ως προς το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής που απειλεί τον πλανήτη», απαντά ο Reymann. «Τώρα που καταλαβαίνουμε συλλογικά ότι το κλίμα αλλάζει λόγω του ανθρώπινου αντίκτυπου στο περιβάλλον και ότι η πολιτική βούληση για να εφαρμοστούν οι δραστικές αλλαγές που χρειαζόμαστε παραμένει αδύναμη, τίθεται το ερώτημα του πώς ανταποκρινόμαστε», τονίζει. «Καλλιτέχνες, συλλέκτες και καλλιτεχνικοί οργανισμοί δεν χρειάζεται να κάνουν τα ίδια, αλλά όλοι μπορούν να κάνουν κάτι», συνηγορεί η Pietroiusti.

Joan Jonas, Moving off the land II, άποψη της εγκατάστασης στο Ocean Space,
Chiesa di San Lorenzo, 2019. Ανάθεση του TBA21–Academy σε συμπαραγωγή με το Luma Foundation. Παραχώρηση TBA21–Academy. Φωτό: Enrico Fiorese

«Δεν είναι ότι δεν έχουμε τους πόρους και δεν μπορούμε· υπάρχει απληστία», υπογραμμίζει από την πλευρά της η Στράτου και συνεχίζει: «Θεωρώ πως η ιστορική στιγμή είναι τέτοια που δεν μπορώ ως καλλιτέχνης να κάθομαι στο εργαστήριό μου και απλώς να κάνω τέχνη. Πρέπει να διεκδικήσουμε ένα καλύτερο μέλλον για τα παιδιά μας και τα εγγόνια μας».

Για τον Eliasson είναι θέμα ριζικής αλλαγής νοοτροπίας. «Πρέπει ο κόσμος να καταλάβει ότι είναι σημαντικός, ότι έχει λόγο και ότι μπορεί να κάνει κάτι για να επηρεάσει τις συστημικές αλλαγές. Πρέπει να είμαστε λιγότερο εγωιστές και να δούμε πέρα από την εποχή και διάρκεια ζωής μας».

Ως κρίκοι στην αλυσίδα ενός ενιαίου οικοσυστήματος, εξαρτόμαστε από τα υπόλοιπα είδη για να επιβιώσουμε. Οι καλλιτέχνες που εστιάζουν στις οικολογικές καταστροφές που συντελούνται σε κάθε γωνιά του πλανήτη μάς φέρνουν αντιμέτωπους με κάτι που επιλέγουμε να παραβλέπουμε στην εποχή του ύστερου καπιταλισμού: ότι ο τρόπος ζωής μας έχει συνέπειες που ούτε καν φανταζόμαστε και έχουμε ευθύνη για όσα συμβαίνουν γύρω μας. Όχι, όμως, ως σύγχρονες Κασσάνδρες της συντέλειας του κόσμου, αλλά ως υπέρμαχοι της δυνατότητας για ένα καλύτερο αύριο, αν ο καθένας ξεχωριστά και όλοι μαζί αποφασίσουμε να στηρίξουμε πιο βιώσιμες συνήθειες και πολιτικές.

Κρίνοντας από την προθυμία με την οποία τα παιδιά του Πυθαγορείου στη Σάμο ήθελαν να συμμετάσχουν στο εργαστήριο της Κατερίνας Ζαχαροπούλου για το περιβάλλον, η επόμενη γενιά φαίνεται έτοιμη να διαδραματίσει ένα πιο ενεργό ρόλο. Εμείς;

TAGS

Αννίτα Αποστολάκη

Δείτε όλα τα άρθρα του συντάκτη