Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τ. 247 των Νέων της Τέχνης (15 Νοεμβρίου 2019)

Με ποιους τρόπους μπορεί να προστατευθεί και να αναδειχθεί το έργο ενός καλλιτέχνη όταν εκείνος φύγει από τη ζωή; Ξεκλειδώνουμε τον κόσμο των estates

Πώς μπορεί να φροντίσει ένας καλλιτέχνης να προστατεύσει το έργο και τους κληρονόμους του ως προς τη διαχείριση και την αξιοποίηση της δημιουργικής κληρονομιάς του μετά το τέλος της ζωής του; Πώς διατηρούνται οι ιδέες του και φωτίζεται η υστεροφημία του; Παλαιότερα, αυτή ήταν μια μέριμνα περισσότερο συγγενών και νομικών· όμως σήμερα, με αυξανόμενη την επενδυτική τάση σε έργα σύγχρονης τέχνης, η σημασία της διασφάλισης του estate ενός καλλιτέχνη αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο. «Η πολύκροτη νομική διαμάχη ανάμεσα στα παιδιά του Mark Rothko και των διαχειριστών στους οποίους είχε εμπιστευτεί τα έργα του προτού αυτοκτονήσει το 1971, η οποία οδήγησε στην αποκάλυψη μιας τεράστιας απάτης εκ μέρους των διαχειριστών, αποτελεί ένα καλό τόπο για τη συζήτηση ζητημάτων που αφορούν στο σχεδιασμό και στη διαχείριση των estates στο λαβυρινθώδη χώρο της εμπορευματοποίησης της καλλιτεχνικής δημιουργίας», αναφέρει η νομική σύμβουλος Μαρίνα Στεφανίδη. Η ίδια μας δίνει έναν ορισμό του estate του καλλιτέχνη: «Eίναι η κληρονομαία περιουσία, η οποία περιλαμβάνει περιουσιακά στοιχεία, δικαιώματα και υποχρεώσεις, καλλιτεχνικά ή όχι. Αφορά στα στοιχεία, δικαιώματα και υποχρεώσεις που αποτελούν ή άπτονται του καλλιτεχνικού έργου. Η καλλιτεχνική περιουσία μπορεί να περιλαμβάνει έργα που ο καλλιτέχνης είχε κρατήσει στη συλλογή του, αντικείμενα που έχουν σχέση με το έργο του, αρχεία κ.ά. Παράλληλα, υπάρχει μια σειρά δικαιωμάτων που άπτονται της καλλιτεχνικής δημιουργίας και αφορούν σε ηθικά δικαιώματα, όπως το άυλο αγαθό της πνευματικής προστασίας, καθώς και δικαιώματα παρακολούθησης, όπως η μεταβίβαση ποσοστού από τις μεταπωλήσεις έργων». Το estate, λοιπόν, καλείται να διαφυλάξει, να αξιοποιήσει – ακόμα και να πυροδοτήσει – την καλλιτεχνική κληρονομιά και την υστεροφημία ενός καλλιτέχνη, η οποία περικλείει μέσα της τη ζωή του έργου και την εξέλιξή του μετά το θάνατό του.

Εφόσον ένας καλλιτέχνης αποβιώσει δίχως να αφήσει διαθήκη, τότε η περιουσία του μεταβιβάζεται αποκλειστικά στους κληρονόμους. Δεν είναι, όμως, λίγες οι περιπτώσεις δημιουργών, οι οποίοι προνοούν σχεδιάζοντας οι ίδιοι το estate τους, λαμβάνοντας υπόψη την οργάνωση ενός κληροδοτήματος τόσο για την ευημερία της καλλιτεχνικής τους υστεροφημίας, όσο και των κληρονόμων ή των κληροδόχων της. «Ως προς τη μορφή διαχείρισης της κληρονομιάς, ρόλο διαδραματίζει και το μέγεθος του καλλιτέχνη. Ακόμα, όμως, και γι’ αυτούς που δεν βρίσκονται μεταξύ των ελάχιστων τιτάνων της σύγχρονης τέχνης, η συμβουλή που δίνεται διεθνώς είναι η δημιουργία διαθήκης μέσω της οποίας ο καλλιτέχνης θα αποφασίσει αν θεωρεί το έργο του ικανό να περάσει στις επόμενες γενιές και άρα θα σχεδιάσει, σε συνεργασία με νομικούς και καλλιτεχνικούς συμβούλους, τον τρόπο διαφύλαξης και προώθησής του, προστατεύοντάς το και από δικαιούχους μη-κατάλληλους να το διαχειριστούν και να αντιληφθούν την αξία του», εξηγεί η κα Στεφανίδη.

Αφιερωματική έκθεση στη Σίλεια Δασκοπούλου, 2018 © CAN Christina Androulidaki gallery

«Στο ΚΕΤΕ υπάρχει πάντα ο Takis»
Ένα ίδρυμα που μπορεί να έχει συστήσει ο καλλιτέχνης ενόσω βρισκόταν εν ζωή μπορεί να συμβάλλει στη διαχείριση των περιουσιακών στοιχείων του estate. «Ο λόγος που ιδρύθηκε το Ίδρυμα Takis – Κέντρο Ερευνών για την Τέχνη και τις Επιστήμες (ΚΕΤΕ) από τον ίδιο τον καλλιτέχνη το 1986 αφορά στην υστεροφημία του», σημειώνει η διευθύντρια επικοινωνίας και δημοσίων σχέσεων του ιδρύματος, Μένια Κούλη. «Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ο Takis ήθελε να διαμορφώσει τους όρους που θα συνέχιζε εδώ τη δραστηριότητά του: επέλεξε την περιοχή του Γεροβουνού, ορμώμενος από τα ισχυρά μαγνητικά πεδία του λόφου, δημιούργησε το εργαστήριό του, ενώ οργάνωσε την κατασκευή ενός κοινωφελούς οργανισμού με σκοπό την προώθηση της τέχνης και των επιστημών. Ο ίδιος διατύπωσε τους σκοπούς του ιδρύματος, ενώ όρισε το ΔΣ και τους συνεργάτες οι οποίοι, γνωρίζοντας τα πιστεύω και τις επιθυμίες του, θα εξέλισσαν το έργο του και μετά το πέρας της ζωής του». Μέσω του ιδρύματος μπορούν να προκύψουν στρατηγικές συνεργασίες για την προβολή του έργου του – όπως στην περίπτωση της πρόσφατης έκθεσης στην Tate, για την οποία δάνεισαν 25 έργα και αρχειακό υλικό – ενώ συνέδραμαν και στην προετοιμασία του καταλόγου. Το ΚΕΤΕ παρέχει, ακόμα, υπηρεσίες συντήρησης και έκδοσης πιστοποιητικών γνησιότητας των έργων του καλλιτέχνη. «Το ίδρυμα διαρκώς επιζητεί τη γνωριμία νέου κοινού με το έργο του Takis, οργανώνοντας εκθέσεις, και το αρχειακό υλικό της δουλειάς του, παρουσιάζοντας στους χώρους του ξεναγήσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα. Στους σκοπούς του ανήκει η προβολή και η διάδοση της ελληνικής τέχνης και επιστήμης. Έτσι δημιουργεί και σχετικό μουσειακό και παιδαγωγικό υλικό, ενώ οργανώνει εκθέσεις, ημερίδες και σεμινάρια. Επιπρόσθετα, ενισχύει τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία με τη χορήγηση υποτροφιών σε νέους καλλιτέχνες», συμπληρώνει η κα Κούλη. Για την ίδια, ιδιαίτερη σημασία λαμβάνει ο τρόπος με τον οποίο το ίδρυμα διαφυλάσσει διαχρονικά τις ιδέες του καλλιτέχνη: «Στο ΚΕΤΕ υπάρχει πάντα ο Takis, μέσω του έργου του και μέσω της σκέψης και της αισθητικής του».

Με στόχο την εδραίωση
Σε άλλες περιπτώσεις, ο καλλιτέχνης – είτε οι κληρονόμοι ή οι κληροδόχοι του – επιλέγουν ως διαχειριστή της καλλιτεχνικής κληρονομιάς μία αίθουσα τέχνης, με την οποία ενδεχομένως υπήρχε συνεργασία ή διατυπώνεται εκ μέρους της το ενδιαφέρον να έρθει στο φως ιστορικό εικαστικό υλικό. «Τα estate των καλλιτεχνών προσφέρουν ένα συναρπαστικό ταξίδι στον περίπλοκο και ανταγωνιστικό κόσμο της τέχνης. Η πρόσβαση στο έργο και το αρχείο καλλιτεχνών επιφορτίζει με μια τεράστια αίσθηση ευθύνης, ενώ ο πολυσχιδής ρόλος που καλείται κάποιος να εκπληρώσει προφέρει τεράστια ηθική ικανοποίηση», αναφέρει ο Αρσέν Καλφαγιάν, καθώς οι Kalfayan Galleries εκπροσωπούν τα estate των Breda Beban, Βλάση Κανιάρη και Ναυσικάς Πάστρα. «Σε συνεννόηση πάντοτε με τους κληρονόμους, σχεδιάζουμε από κοινού τη στρατηγική που αποβλέπει αφενός στη μακροπρόθεσμη προώθηση και προβολή του έργου και αφετέρου στην εδραίωση, συντήρηση ή δημιουργία μιας δυναμικής αγοράς, όχι μόνο τοπικής αλλά και παγκόσμιας. Βασικός στόχος είναι επίσης η τοποθέτηση του έργου σε συλλογές μουσείων και ιδρυμάτων και σε σημαντικές ιδιωτικές συλλογές. Ακόμα, συμβάλλουμε στο δανεισμό έργων σε εκθέσεις, διευκολύνουμε επιμελητές και ερευνητές, μεσολαβούμε για τον εντοπισμό και δανεισμό έργων», σημειώνει. Στην ίδια γραμμή, ως προς τις εργασίες που πραγματοποιούνται, βρίσκεται και η Χριστίνα Ανδρουλιδάκη, η οποία στην CAN Gallery εκπροσωπεί το έργο της Σίλειας Δασκοπούλου και του Δημήτρη Κοντού. «Ελλείψει ισχυρών μουσειακών θεσμών, οι αίθουσες τέχνης μπορούν να φέρουν ξανά στο προσκήνιο έργο ιστορικών καλλιτεχνών βοηθώντας στην ενδυνάμωση της προβολής του. Στην περίπτωση της Σίλειας Δασκοπούλου, δημιουργήθηκε η δυνατότητα της επανατοποθέτησης του έργου της και της σύγχρονης ανάγνωσής του μέσα από μια μετα-φεμινιστική άποψη. Όσον αφορά στον Δημήτρη Κοντό, η ενασχόληση με το έργο του μέσω εκθέσεων, παρουσιάσεων και της επανέκδοσης του Roman Pictural έδωσε την ευκαιρία για μια ενδιαφέρουσα επιστροφή του στο χώρο και στην αγορά της τέχνης», αναφέρει. Σε κάθε περίπτωση, η προσεκτική διαχείριση ενός estate μπορεί να επιφέρει τη μέγιστη αναγνώριση της κληρονομιάς του καλλιτέχνη: «Και δεν είναι λίγα τα παραδείγματα που αυτή η σωστή διαχείριση – και όχι οι εν ζωή επιλογές του – οδήγησε τελικά στην εδραίωσή του», καταλήγει ο κ. Καλφαγιάν.

Βλάσης Κανιάρης, In Praise. Παραχώρηση του estate του καλλιτέχνη και των Kalfayan Galleries

TAGS

Χάρις Κανελλοπούλου

Δείτε όλα τα άρθρα του συντάκτη