© AP Photo/Matt Rourke Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τ. 247 των Νέων της Τέχνης (15 Νοεμβρίου 2019)
Από τα διεθνή fora έως τις πιο κλειστές συναντήσεις των επαγγελματιών του κλάδου, η συζήτηση επανέρχεται όλο και πιο έντονα. Τι ορίζει, λοιπόν, η ταυτότητα ενός μουσείου; Ποιες είναι οι συντεταγμένες που περικλείουν τους στόχους και τα καθήκοντά του;
Τα μουσεία στις αρχές του 21ου αιώνα δραστηριοποιούνται πολλαπλά διατηρώντας τον ερευνητικό και επιστημονικό χαρακτήρα τους, επιζητώντας όμως όλο και πιο δυναμικά τη διάδραση και τη συμμετοχή πολλών και διαφορετικών κοινών. Κάτι άλλωστε που φαίνεται να υπογραμμίζει και ο νέος υποψήφιος ορισμός που κατατέθηκε στο πρόσφατο συνέδριο του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (ICOM) τον περασμένο Σεπτέμβριο στο Κιότο, χωρίς όμως τελικά να προχωρήσει σε ψηφοφορία. Σύμφωνα με τη σχετική πρόταση που δίχασε την κοινότητα, καθώς από μερίδα του κλάδου χαρακτηρίστηκε ως «ιδεολογικό μανιφέστο», ιδιαίτερα πολιτική για να μπορεί να εφαρμοστεί ή ακόμα και ασαφής: «Τα μουσεία αποτελούν χώρους εκδημοκρατικοποίησης, ενσωμάτωσης και πολυφωνίας που προάγουν τον κριτικό διάλογο σχετικά με το παρελθόν και το μέλλον». Ο ρόλος τους ως θεματοφύλακας της πολιτιστικής κληρονομιάς συνδέεται με «με την ισότιμη πρόσβαση για όλους». Στη σαφώς εκτενέστερη επαναδιατύπωση επισημαίνονται ως αρχές τους η συμμετοχικότητα και η διαφάνεια και στους σκοπούς τους το «να συμβάλλουν στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την κοινωνική δικαιοσύνη, την παγκόσμια ισότητα και την πλανητική ευημερία».
Προωθώντας το διάλογο, τα Νέα της Τέχνης φιλοξενούν απόψεις προσωπικοτήτων του χώρου που παίρνουν θέση.
Νικόλας Γιατρομανωλάκης
Γενικός Γραμματέας Σύγχρονου Πολιτισμού, ΥΠΠΟΑ
To γεγονός ότι το ICOM έχει εντοπίσει την ανάγκη επαναπροσδιορισμού του ορισμού του μουσείου καταδεικνύει ότι τα μουσεία αποτελούν δυναμικούς οργανισμούς, σε διαρκή εξέλιξη και εγρήγορση. Οι αρχές, οι πολιτικές και οι πρακτικές τους αναθεωρούνται καθώς αναζητούν και διεκδικούν το ρόλο τους.
Η εποχή κατά την οποία τα μουσεία καθοριζόταν αποκλειστικά από τη μόνιμη συλλογή τους έχει παρέλθει. Σήμερα οφείλουν να προσφέρουν μια σειρά από εμπειρίες και να επιτελούν πολλαπλούς ρόλους. Παραμένουν προφανώς θεματοφύλακες της ιστορίας, της κληρονομιάς και της τέχνης, όμως αναπτύσσουν ερευνητική και εκπαιδευτική δραστηριότητα, αποτελούν σημεία κοινωνικής επαφής και συνοχής, επιμελούνται εμπειρίες που συνδέουν τους επισκέπτες με αξίες. Ο σκοπός τους δεν εξαντλείται στο να προκαλούν το θαυμασμό των επισκεπτών για τα έργα που φιλοξενούν, αλλά γεννούν αφορμές για σκέψη, προβληματισμό και δράση.
Τα μουσεία οφείλουν να γίνουν εξωστρεφή, να προσελκύσουν νέα κοινά, να τα κατανοήσουν και να συνδιαλέγονται μαζί τους, καθώς ο μουσειακός μονόλογος δεν αρκεί πια. Αναπόφευκτα, όσα παραμείνουν προσκολλημένα σε παραδοσιακά μοντέλα, θα δουν τα κοινά τους να απομακρύνονται καθώς θα αναζητούν νέους τύπους παρόχων εμπειριών με επίκεντρο τους επισκέπτες. Η τεχνολογία θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο, όχι υποκαθιστώντας την ανθρώπινη διάσταση των μουσείων ή αποτελώντας αυτοσκοπό, αλλά αντιθέτως, προσφέροντας ερεθίσματα που ενισχύουν τις ανθρώπινες αισθήσεις και ενισχύοντας τα αφηγηματικά εργαλεία που ένα πολιτιστικό ίδρυμα έχει στη διάθεσή του.
Γιατί εντέλει αυτό κάνει ένα μουσείο: Αφηγείται μια ιστορία, ενώνει τελείες που ίσως δεν είχαμε δει ότι υπάρχουν, δημιουργεί συνάψεις που δεν είχαμε φανταστεί.
Καθώς προετοιμαζόμαστε για το άνοιγμα του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, αυτές οι σκέψεις αποτελούν τον οδηγό μας. Γι’ αυτό επιμένουμε στην έννοια της πλήρους λειτουργίας του μουσείου από την πρώτη κιόλας ημέρα, καθώς η συνολική εμπειρία συνδιαμορφώνεται από όλα τα επιμέρους στοιχεία. Καθώς το ΕΜΣΤ έχει την ιδιαιτερότητα να ανοίγει πολλά χρόνια αφότου πρωτοσχεδιάστηκε, η πορεία του είναι σχεδόν ορατή δια γυμνού οφθαλμού, σαν στρώσεις. Η πρόκληση είναι αυτό να μην αποτελέσει αδυναμία αλλά να μετασχηματιστεί σε συγκριτικό πλεονέκτημα, καθώς κατά κάποιον τρόπο το μουσείο γίνεται και το ίδιο έκθεμα που γεννά ερεθίσματα και δράσεις.
Juliette Raoul–Duval
Πρόεδρος ICOM Γαλλίας
Το μουσείο είναι ένα μη-κερδοσκοπικό ίδρυμα, στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξής της, ανοιχτό στο κοινό, που αποκτά, συντηρεί, μελετά, εκθέτει και μεταδίδει την υλική και άυλη κληρονομιά της ανθρωπότητας και το περιβάλλον της με σκοπό τη μελέτη, την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία.
Αυτός ο ορισμός του μουσείου από το ICOM χρονολογείται από το 2007. Αν λάβουμε υπόψη τις αλλαγές έκτοτε, είναι δίκαιο να επικαιροποιήσουμε τη διατύπωση που θα αναφέρεται αύριο στις τέχνες και στις επιστήμες, στις κοινωνίες και στο περιβάλλον τους. Η επιτροπή του ICOM Perspectives et Prospectives πρότεινε για το σκοπό αυτό το «νέο» της ορισμό για το μουσείο.
Αμέσως η διατύπωση προκάλεσε έκπληξη. Οι λέξεις-κλειδί για τα μουσεία (διατηρούν, εκθέτουν…) γλιστρούν πίσω από εκτιμήσεις περισσότερο πολιτικές παρά επαγγελματικές. Οι όροι «πολυφωνικό» και «χωρίς αποκλεισμούς» (σ.σ. που περιλαμβάνονται στη νέα πρόταση) δεν ορίζουν ειδικά ένα μουσείο. Η ευημερία του πλανήτη, οι συγκρούσεις και η κοινωνική δικαιοσύνη αφορούν τα μουσεία, αλλά ανήκουν σε αυτά; Γιατί αυτό το βιαστικό ξαναγράψιμο που αφαιρεί από τα μουσεία την εκπαιδευτική και την ψυχαγωγική αποστολή τους; Το 41% των μελών του ICOM ψήφισαν να αναβληθεί η ψηφοφορία πάνω σε αυτό το διασπαστικό κείμενο, που θα επιβαλλόταν σε όλους, επειδή ο ορισμός περιλαμβάνεται στο καταστατικό του.
Η πρόκληση τώρα είναι να καταλάβουμε τι υπάρχει πίσω από τις λέξεις. Γιατί ποιος από τους επαγγελματίες των μουσείων δεν πιστεύει ότι συλλογές και κοινό αποτελούν ένα σύνολο και ότι αυτό ακριβώς είναι ένα μουσείο; Έγραφα το 2017: «Τα μουσεία διατηρούν συλλογές και είναι ανοιχτά στο κοινό: το ένα δεν αντιτίθεται στο άλλο. Το άνοιγμα στο κοινό είναι ένα κριτήριο για τον ορισμό των μουσείων, αδιαχώριστο από αυτό της ευθύνης του μουσείου απέναντι στα κοινά του. Αυτό που προσφέρει το μουσείο είναι η μνήμη της ιστορίας μας, του πολιτισμού μας, των τεχνών μας, της επιστημονικής μας προόδου και τα απτά ίχνη τους. Αυτό που κάνει ένα μουσείο, κατά την έννοια του ICOM, είναι ότι εγγυάται την αυθεντικότητα της ιστορίας που μεταδίδει». Η κρίση του ICOM μας ενθαρρύνει να αναζητήσουμε τις κοινές πεποιθήσεις μας.
Simon Groom
Διευθυντής Scottish National Gallery of Modern Art
Το μουσείο ανέκαθεν ήταν όπως ο Ιανός, ο οποίος κοιτά προς δύο κατευθύνσεις ταυτόχρονα και πρέπει να συμφιλιώσει φαινομενικά αντιφατικές παρορμήσεις. Είναι μια χρονοκάψουλα με αντικείμενα από το παρελθόν, ένα αποθετήριο μνήμης μιας ιστορίας αξιών που είναι άρρηκτα δεμένες με τα αντικείμενα αλλά δεν ανάγονται μόνο σε αυτά.
Είναι ένας τόπος συνάντησης έργου τέχνης και θεατή, ατομικής φωνής και ευρύτερου δημόσιου σώματος, παρελθόντος και παρόντος. Παρότι περιέχει το παρελθόν, ενδιαφέρεται για το μέλλον, υποκινεί ιδέες και συντηρεί τη μνήμη. Το μουσείο είναι το σπίτι των μουσών, τόπος έμπνευσης και ναός για τους καλλιτέχνες, των οποίων το όραμα έχουμε σε υψηλή εκτίμηση ακριβώς επειδή πιστεύουμε στη δύναμή τους να (προ)βλέπουν στους εναλλακτικούς τρόπους σκέψης τους. Είναι ένας τόπος ανταλλαγής ιδεών, όπου υλικά αντικείμενα μετασχηματίζονται σε πεδία συζήτησης και αντικείμενα συχνά τεράστιας οικονομικής αξίας, βγαίνοντας από το σύστημα της αγοράς, μετατρέπονται στο νόμισμα του πολιτισμού. Το μουσείο προσφέρει ένα χώρο διακριτό για προσωπικό αναστοχασμό και για μαζική συμμετοχή, ακόμη και καθώς αναζητά να αναστοχαστεί και να εμπλακεί με αυτό τον κόσμο.
Το μουσείο προσφέρει αδιαμεσολάβητη πρόσβαση στο μοναδικό αντικείμενο, όχι για ευλαβική λατρεία αλλά για να εμπλουτίσει την προσωπική εμπειρία και να σφυρηλατήσει συλλογικές ιστορίες. Το μουσείο είναι ένα μέρος εμπιστοσύνης, ένας χώρος για αυθεντική επαφή ανάμεσα στην εμπειρογνωμοσύνη και την κοινή γνώμη. Το μουσείο είναι δημιουργός ενός τόπου που δίνει απτή έκφραση στις αξίες, οι οποίες είναι τόσο δυνατές επειδή είναι τόσο άυλες και στις οποίες προσβλέπει η κοινότητα. Ως χώρος πάνω απ’ όλα για τους καλλιτέχνες, το μουσείο αλλάζει διαρκώς καθώς η πρακτική και η φύση της τέχνης εξακολουθούν να εξελίσσονται και να αναπτύσσονται.
Αλλά τίποτα από αυτά δεν είναι καινούργιο: Το μουσείο πάντοτε έπρεπε να ζει με εντάσεις ανταγωνισμού, προσπαθώντας να είναι και διαχρονικό και σύγχρονο. Το γεγονός ότι είναι όλα αυτά τα πράγματα είναι ίσως ο λόγος που το μουσείο θα έπρεπε να είναι σήμερα το πιο ταχέως αναπτυσσόμενο ίδρυμα, τόσο ιδιωτικό όσο και κρατικό, αφού δεν υπάρχει καλύτερο ίδρυμα για να προβάλλει στην κοινωνία που το περιβάλλει τις αξίες που ασπάζεται πιο πολύ.
Σάντρα Μαρινοπούλου
Πρόεδρος Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης
Ο κόσμος γύρω μας αλλάζει και τα μουσεία συμμετέχoυν στην αλλαγή. Το μουσείο δεν είναι πλέον μόνο χώρος συλλογής, συντήρησης και μελέτης παλαιών αντικειμένων. Είναι ένας ζωντανός οργανισμός, ανοιχτός σε όλους, χωρίς καμία κοινωνική, πολιτική, θρησκευτική ή άλλου είδους διάκριση. Ένας τόπος συνάντησης και διαλόγου διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, ανταλλαγής ιδεών με σκοπό την εκπαίδευση, την έρευνα, τη μελέτη και την ψυχαγωγία. Στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης προσφέρουμε δωρεάν προγράμματα και ξεναγήσεις σε ηλικιωμένους, σε άτομα με ειδικές ανάγκες και σε παιδιά προσφύγων, υποστηρίζοντας την κοινωνία και εξασφαλίζοντας προσβασιμότητα σε όλους.Ένα μουσείο καλείται να διεγείρει πνευματικά, αισθητικά και επιστημονικά. Στο ΜΚΤ το επιτυγχάνουμε τόσο με περιοδικές αρχαιολογικές εκθέσεις που αφορούν τον άνθρωπο όσο και με τους Θεϊκούς Διαλόγους που ξεκινήσαμε τα τελευταία χρόνια. Ο αρχαίος πολιτισμός συνομιλεί με τη σύγχρονη τέχνη μέσα από εκθέσεις στις οποίες κάθε καλλιτέχνης συνδιαλέγεται με τη συλλογή ή την ταυτότητα του μουσείου: Louise Bourgeois, Thomas Struth, Sarah Lucas, Ugo Rondinone, Jannis Kounellis, Ai Weiwei, Cy Twombly, George Condo και φέτος Pablo Picasso με την έκθεση Πικάσο και αρχαιότητα: Γραμμή και πηλός, που επισκέφθηκαν 50.000 επισκέπτες. Τι έχει επιτευχθεί; Το προφίλ του κοινού αλλάζει! Οι νέοι γεμίζουν το μουσείο!Το μουσείο εμπνέει τις νέες γενιές, προάγει την καλλιτεχνική έκφραση και την καινοτομία. Ανανεώνεται διαρκώς, όχι μόνο ως προς τις εγκαταστάσεις αλλά και ως προς τις ιδέες και τις τεχνολογίες. Η σύγχρονη τέχνη, η ανανεωμένη οπτική εικόνα, η άμεση γλώσσα επικοινωνίας, τα social media ανοίγουν τις πόρτες του σε νέα κοινά.Στόχος, επίσης, η εξωστρέφεια. Να παράγει πολιτισμό μέσα και έξω από τους χώρους του. Στο μουσείο μας, οι γεωγραφικοί ορίζοντες διευρύνονται με τις διαλέξεις στο εξωτερικό, τις μουσειοσκευές που ταξιδεύουν παγκοσμίως και με συνεργασίες με μεγάλους φορείς της Ελλάδας και του εξωτερικού, όπως το Φεστιβάλ Αθηνών, το Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας, ο πολιτιστικός οργανισμός ΝΕΟΝ ή η Tate Modern, με την οποία συνεργαζόμαστε για την έκθεσή μας για τον Takis τον Μάϊο του 2020. Ένα μουσείο πρέπει να αναδεικνύει το παρελθόν προσβλέποντας σε ένα καλύτερο μέλλον. Ένα μέλλον όπου τα μουσεία θα είναι μέρος της καθημερινότητάς μας.
Μάρλεν Μούλιου
Επίκουρη Καθηγήτρια Μουσειολογίας, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Ο επαναπροσδιορισμός της έννοιας του μουσείου απασχολεί το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM) και ευρύτερα τη μουσειακή κοινότητα εδώ και χρόνια. Στη Διεθνή Επιτροπή για τις Συλλογές και Δράσεις των Μουσείων Πόλεων, με την οποία έχω ασχοληθεί πολύ συστηματικά, το θέμα τέθηκε ως προτεραιότητα ήδη από το 2015, δεδομένης μάλιστα της ιδιαίτερα υβριδικής ταυτότητας αυτού του τύπου μουσείων και των πολλαπλών αλλαγών και προκλήσεων στις οποίες καλούνται να ανταποκριθούν. Γνωρίζοντας το έργο που είχε αναλάβει και εκτελούσε η Ειδική Επιτροπή (Standing Committee on Museum Definition, Prospects and Potentials) που συγκροτήθηκε το 2016 από το ICOM με εντολή την επεξεργασία προτάσεων για ένα νέο ορισμό, είχα υψηλές προσδοκίες για το τελικό αποτέλεσμα. Όταν ανακοινώθηκε ο προτεινόμενος νέος ορισμός στα μέσα του καλοκαιριού, όχι μόνο ενθουσιάστηκα αλλά ένιωσα και υπερήφανη που η διεθνής μουσειακή κοινότητα θα είχε την ευκαιρία να υιοθετήσει ένα τόσο οραματικό κείμενο που θα προσέφερε στα μουσεία νέα ιδεολογική πνοή και πολυεπίπεδη κοινωνική προοπτική, ενσωματώνοντας παράλληλα όλα τα βασικά στοιχεία του προηγούμενου λειτουργικού μεν, αλλά περιγραφικού και πλέον μάλλον άνευρου ορισμού. Θεώρησα ότι η νέα πρόταση αναδείκνυε με ώριμα μελετημένο και περιεκτικό τρόπο τις πολλαπλές αξίες των μουσείων και την ανάγκη ουσιαστικής παρουσίας και θέσης τους στα σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα, μια συνθήκη που πολλά μουσεία έχουν ήδη υιοθετήσει και υπηρετούν με εξαιρετικές πρωτοβουλίες, δράσεις και αποτελέσματα. Οι αντιστάσεις, όμως, στην αλλαγή φανέρωσαν ρωγμές στο ιδεατά συμπαγές οικοδόμημα των επαγγελματιών των μουσείων. Όσοι ήμασταν παρόντες στο Διεθνές Συνέδριο του ICOM στο Κιότο, νιώσαμε άμεσα την ένταση και τη δυσκολία. Τα επιχειρήματα κατά του προτεινόμενου ορισμού εστίασαν σε θέματα διαδικασίας, ορολογίας, τυπολογίας (κείμενο-ορισμός ή κείμενο-όραμα για τα μουσεία), θεσμικής προσαρμογής του νέου ορισμού σε διαφορετικές εθνικές νομοθεσίες, κ.ά. Ίσως όμως το βασικότερο εμπόδιο είναι τελικά ψυχολογικό και πηγάζει από την αντίσταση (ή και φόβο) στην αλλαγή. Όμως, τα μουσεία, ως άλλοι χαμαιλέοντες, οφείλουν να μεταμορφώνονται ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες λειτουργούν. Χωρίς αμφιβολία, χρειάζονται πλέον μια νέα πυξίδα πλοήγησης στους ανοικτούς ορίζοντες της ρευστής εποχής στην οποία ζούμε.
Alistair Hudson
Διευθυντής Whitworth and Manchester Art Galleries / Συνδιευθυντής Asociación de Arte Útil
Ένα μουσείο είναι ένα μέρος για να επικοινωνούμε με τις μούσες. Έτσι έχει μεταφραστεί και έχει μετασχηματιστεί σε διάφορες μορφές μέσα στα χρόνια, αλλά η βασική αρχή παραμένει η ίδια: αυτή ενός δημόσιου ιδρύματος όπου η λογοτεχνία, οι επιστήμες και οι τέχνες εμπνέουν για δημιουργία και μια δημιουργική κοινωνία. Οι εννέα μούσες, σε όλες τις μορφές τους, μπορούν να συνοψιστούν σε τρεις: Μελέτη, Μνήμη και Ωδή.
Σήμερα, θα μπορούσαμε να τις χαρακτηρίσουμε ως Δημιουργία, Μνήμη και Αισθητική, αλλά από αυτό το σημείο ο ορισμός του μουσείου είναι ανοιχτός και – θα έπρεπε να – ορίζεται και να αποκτά νόημα από τους χρήστες του και τη χρήση του ή ακόμη από και τη λανθασμένη χρήση του.
Το μουσείο είναι ένα μέρος όπου η κοινωνία συνέρχεται, μέσα από συναινέσεις και διαφωνίες, για να δει τον κόσμο, να κατανοήσει τον κόσμο και έτσι να δράσει ηθικά μέσα σε αυτόν.
Το τι ευχόμαστε να ήταν τα μουσεία δεν είναι το ίδιο με το τι είναι. Τα περισσότερα παλεύουν να είναι δημοκρατικά, ανοιχτά προς όλους και πολυφωνικά· είναι επιρρεπή στην εξουσία και σε δυνάμεις για τη δημιουργία νοημάτων και κερδών, όχι απαραίτητα για το ευρύτερο δημόσιο καλό. Πρέπει να αφήσουμε τη συμμετοχικότητα και να αντικαταστήσουμε αυτή την ιδέα με τη χειραφετημένη χρήση και να το κάνουμε με εμπιστοσύνη. Το μουσείο ιστορικά διαμορφώθηκε από ευρωκεντρικές ιδεολογίες, κάποιες καλές κάποιες λιγότερο καλές, για να υποστηρίξει κοινωνικοοικονομικές δομές. Από αυτή την άποψη, είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι δεν χρειάζεται να έχει έργα τέχνης και αντικείμενα. Τα μουσεία δεν χρειάζεται να βασίζονται στην ιδιοκτησία, μπορούν να βασίζονται στη χρήση και, αντί να έχουν στην κατοχή τους αντικείμενα, μπορούν να συλλέγουν σχέσεις και το άυλο και να καλλιεργήσουν μια οικονομία φροντίδας. Έχοντας αυτό υπόψιν, μπορούμε – και θα έπρεπε – να επαναπροσεγγίσουμε την έννοια του μουσείο ως ναό.
TAGS
