Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο τ. 249 των ΝτΤ (Μάρτιος-Μάιος 2020)

Το θέμα της ζωγραφικής αναπαράστασης της μαύρης φυλής δεν είναι νέο, με τις απεικονίσεις της να διαμορφώνονται και να διαφοροποιούνται μέσα από την οπτική τόσο λευκών όσο και μαύρων καλλιτεχνών. Για την ανάγνωσή τους, όμως, καίρια παραμένουν πάντα τα ερωτήματα: Ποιος αποδίδει την εικόνα, με ποιον τρόπο και γιατί;

Ανατρέχοντας σε βάθος του χρόνου στην ιστορία της ζωγραφικής, πολλές είναι οι εικόνες μαύρων υπό το βλέμμα των λευκών που κατασκευάζονται με τον γνώμονα του «διαφορετικού», του «υποδεέστερου», του «εξωτικού», του «γραφικού», ακόμα και του «απειλητικού». Στην ιστορία της δυτικής τέχνης, συγκεκριμένα πλαίσια καθορίζονται για την απεικόνισή τους, τα οποία συντονίζονται με τη γενικότερη ιστορία και σχετίζονται με ηγεμονικές κοινωνικές προκαταλήψεις και νοοτροπίες. Φυλετική υπεροχή, αποικιοκρατία, δουλεία αποτελούν, μεταξύ άλλων, στάσεις κυριαρχίας μέσω των οποίων μπορεί να εξηγηθεί ότι η παρουσία των μαύρων υφίσταται σε πληθώρα έργων ―πορτρέτα, ιστορικές αναπαραστάσεις, θρησκευτικές ή αλληγορικές σκηνές―, καθίσταται όμως την ίδια στιγμή ανώνυμη και «αόρατη» ως προς την ταυτότητα αυτών των μορφών.

Τις διακρίσεις που υφίσταται η μαύρη φυλή, την πολυπλοκότητα ζητημάτων φυλής, φύλου και κουλτούρας και την εκμετάλλευσή τους από την υψηλή τέχνη στηλίτευσαν αριστοτεχνικά η Beyoncé και ο σύζυγός της Jay-Z στο βιντεοκλίπ Apeshit (2018). Με τη δράση του να λαμβάνει χώρα μέσα στο μουσείο του Λούβρου, το ζεύγος Carter οικειοποιήθηκε επιλεγμένα αριστουργηματικά έργα τέχνης προκειμένου να υπογραμμίσει τον τρόπο μέσα από τον οποίο ο έλεγχος των μαύρων σωμάτων ανήκει ιστορικά στην αυτοκρατορική και αποικιακή κυριαρχία της Ευρώπης.

«Ο έφιππος Βασιλιάς Φίλιππος Β΄» (Michael Jackson) διά χειρός Kehinde Wiley © AP Photo/Martin Meissner

Σε αντίστιξη, στο Apeshit τα γεμάτα ενέργεια μαύρα σώματα της διάσημης τραγουδίστριας και των χορευτριών της αντιπαραβάλλονται με τις λευκές γλυπτικές και ζωγραφικές μορφές του παρελθόντος και κυριαρχούν σε ένα χώρο όπου το μαύρο σώμα έχει παραδοσιακά αποκλειστεί και περιθωριοποιηθεί. Στη στρατηγική της Beyoncé σχετικά με τον χειρισμό της εικόνας των μαύρων γυναικών ξεχωριστή θέση λαμβάνει το Πορτρέτο μίας νέγρας (Portrait of a negress, 1800) της Marie Benoist. Η μαύρη γυναίκα που καταφθάνει από την Καραϊβική στο γαλλικό έδαφος ως υπηρέτρια, σε μια ενδιάμεση περίοδο κατάλυσης της δουλείας, απαθανατίζεται με ευρωπαϊκούς όρους πορτρέτου σε μια εποχή που οι μαύροι δεν λογίζονται άξιο θέμα απεικόνισης.

Το ενδιαφέρον της ενδιάμεσης και αντιφατικής θέσης της παραμένει μέχρι σήμερα: Είναι μία ανώνυμη μορφή που στην εποχή της δεν είχε λόγο για το πώς θα αναπαρασταθεί και θα ιδωθεί, ενώ η ευγένεια και η αίγλη της κερδίζονται με τη μοναδική παρουσία της στη Δυτική τέχνη και μάλιστα ανάμεσα στα εκθέματα του Λούβρου.

Προς μια νέα ρητορική

Η στρατηγική ανάδειξης μιας διαφορετικής ρητορικής που να αφορά την απεικόνιση των μαύρων αναδεικνύεται τα τελευταία χρόνια όλο και πιο δυναμικά. Στην επανέκθεση της μόνιμης συλλογής του MoMA, η αίθουσα υπό τον τίτλο Inand around Harlem αφιερώνεται στην καταγραφή της καθημερινής ζωής μαύρων των δεκαετιών 1930 και 1940. Πίνακες του Jacob Lawrence, από τη σειρά Migration (1940-41), μνημονεύουν την εποχή της μεγάλης μετανάστευσης Αφροαμερικανών από τον αγροτικό Νότο της δουλείας στον αστικό Βορρά του Χάρλεμ, προς αναζήτηση μίας καλύτερης ζωής· η Alice Neel καταθέτει μία σπάνια ζωγραφική καταγραφή μελών της κοινότητας του ισπανικού Χάρλεμ· ενώ η Helen Levitt αποτυπώνει φωτογραφικά τη δραστηριότητα στο βόρειο Μανχάταν, γειτονιά και κέντρο της αφροαμερικανικής κουλτούρας.

Η αντίσταση που επιχειρούν οι Αφροαμερικανοί προς τη μυθοποιημένη και υποβαθμισμένη απεικόνιση των μαύρων διαφαίνεται και στη δουλειά μιας σειράς σύγχρονων μαύρων καλλιτεχνών, οι οποίοι μέσω της ζωγραφικής αναπαράστασης δίνουν το δικό τους κριτικό σχόλιο για το πώς αντιλαμβάνονται την κουλτούρα τους και την απεικόνιση του μαύρου υποκειμένου. Ανάμεσά τους, διακρίνεται η Jordan Casteel, η οποία στην έκθεσή της στο New Museum (έως 24 Μαΐου) παρουσιάζει σκηνές από τη Νέα Υόρκη και πορτρέτα από γνώριμά της πρόσωπα και μέλη της μαύρης κοινότητας στο Χάρλεμ και το Νιούαρκ, σε μια απόπειρα να τα προσεγγίσει μέσα από την τρέχουσα καθημερινότητα και με στόχο την ψυχογραφική ενδοσκόπηση και τη διερεύνηση σχέσεων που μπορεί να διακατέχονται ταυτόχρονα από οικειότητα και απόσταση.

Η αντίσταση που επιχειρούν οι Αφροαμερικανοί προς τη μυθοποιημένη και υποβαθμισμένη απεικόνισή τους διαφαίνεται και στη δουλειά μιας σειράς σύγχρονων καλλιτεχνών, οι οποίοι μέσω της ζωγραφικής αναπαράστασης δίνουν το δικό τους κριτικό σχόλιο για το πώς αντιλαμβάνονται την κουλτούρα τους και την απεικόνιση του μαύρου υποκειμένου

Τη συζήτηση αναφορικά με ζητήματα φυλής και υποκειμενικότητας τροφοδοτεί και η ζωγραφική του Kehinde Wiley. Ο Νιγηριανοαμερικανός ζωγράφος αντλεί εικονογραφικά πρότυπα από την ευρωπαϊκή παράδοση της προσωπογραφίας, τοποθετεί όμως μαύρους στο επίκεντρο του πρωταγωνιστικού ενδιαφέροντος, σχολιάζοντας σκωπτικά τον τρόπο που αναβιβάζονται μέσα από τον «ηγεμονικό κανόνα» σε σημαίνουσες μορφές. Η κριτική σχετικά με τις προσδοκίες και την αντίληψή μας για την κάθε φυλή μέσα στην ιστορία γίνεται εμφανής ακόμα και στο Πορτρέτο του έφιππου Βασιλιά Φιλίππου Β΄ (Michael Jackson) (2009), εκεί όπου ακόμα και ο αναμφισβήτητος βασιλιάς της ποπ «δανείζεται» λάμψη από την αισθητική μιας ανακατασκευασμένης μπαρόκ πληθωρικότητας και από τα κραταιά συμφραζόμενά της.

Η εισαγωγή της μαύρης παρουσίας και κληρονομιάς με περισσότερη δυναμική και αυτοπεποίθηση ως προς την αναγνώρισή της στην ιστορία της αμερικανικής τέχνης απασχολεί τη δουλειά της Amy Sherald. Δημιουργεί προσωπογραφίες μεγάλης κλίμακας που πηγάζουν από φωτογραφίες Αφροαμερικανών που συναντά στον δρόμο, τοποθετώντας τους πρωταγωνιστές της σε απλές στάσεις με ρούχα με ζωηρά μοτίβα και διαμορφώνοντας την τονικότητα του δέρματός τους σε μια ενδιάμεση γκρίζα κλίμακα μπροστά από χρωματικά έντονα και πλακάτα φόντα, που αφήνουν απροσδιόριστο το χώρο και το χρόνο να εκτείνονται πέρα από τα εθνικά σύνορα και την καταγεγραμμένη ιστορία.

Το πορτρέτο της τέως Πρώτης Κυρίας των ΗΠΑ Michelle Obama από την Amy Sherald

Μαύρη δύναμη απέναντι στη λευκή ιστορία

Με την αναγνωρίσιμη ζωγραφική ταυτότητα που έχουν διαμορφώσει, οι Kehinde Wiley και Amy Sherald αποτέλεσαν τις επιλογές για τη δημιουργία των προσωπογραφιών του Αμερικανού προέδρου Barack Obama και της πρώτης κυρίας των ΗΠΑ Michelle Obama αντίστοιχα. Και εδώ η σημειολογία ως προς την πολιτική της μαύρης εικονογραφίας λαμβάνει ιδιαίτερη σημασία: οι ζωγράφοι που επέλεξαν οι Obama είναι οι πρώτοι Αφροαμερικανοί καλλιτέχνες που φιλοτεχνούν πορτρέτο προέδρου ή πρώτης κυρίας για τη National Portrait Gallery της Ουάσιγκτον, με τα έργα τους μάλιστα να απέχουν από τον κανόνα της παραδοσιακής προσωπογραφίας, επιχειρώντας να αποδώσουν τις απεικονιζόμενες μορφές τόσο σύγχρονες όσο και διαχρονικές.

Όπως σημείωσε ο επιμελητής και κριτικός τέχνης Antwaun Sargent στο περιοδικό W, οι θεατές γίνονται «μάρτυρες του οράματος της μαύρης δύναμης που συγκλονίζει μια πινακοθήκη λευκής ιστορίας». Μια αληθινή στιγμή αλλαγής παραδείγματος, παράλληλα πάντα όμως με τη σκληρή καθημερινότητα που υπενθυμίζει ότι πολλά δικαιώματα παραμένουν ακόμα υπό όρους διαρκούς διεκδίκησης για κάθε μαύρη κοινότητα ως προς ζητήματα νοοτροπίας, γνώσης και μόρφωσης, ταυτότητας και κοινωνικής θέσης, προκατάληψης και πεποιθήσεων.

TAGS

Χάρις Κανελλοπούλου

Δείτε όλα τα άρθρα του συντάκτη