Η Αλεξάνδρα Κοροξενίδη κάνει μια συζήτηση εφ᾽ὀλης της ύλης με τη Λήδα Παπακωνσταντίνου.
Η Λήδα Παπακωνσταντίνου εκπέμπει δυναμισμό και ζωτικότητα αλλά και γαλήνη, ανακουφίζει και ενεργοποιεί ίσως διότι η ίδια είναι άνθρωπος που πράττει ενσυνείδητα, ξέρει να αφουγκράζεται και να επικοινωνεί με τον άλλον στον πυρήνα του. Την ίδια ακριβώς επίδραση έχουν τα έργα της και δεν είναι τυχαίο ότι η καλλιτέχνης ως πρωτεργάτης της περφόρμανς (επιτέλεσης) στην Ελλάδα εκφράζεται μέσα από το σώμα κάνοντας περφόρμανς και σε μορφή εγκαταστάσεων ή φιλμ. Xρησιμοποιεί το σώμα είτε με φυσική παρουσία είτε υπαινικτικά μέσα από την απουσία, την εικόνα, τα αντικείμενα. Το σώμα υποδηλώνει την άρρηκτη σχέση του έργου με την ζωή και την κοινότητα, την μνήμη, τον ερωτισμό, την επιθυμία, την ανθρώπινη επαφή, την σχέση με την φύση, την αντίληψη του χρόνου, τις αισθήσεις. Το έργο της καλλιτέχνιδος δρα επουλωτικά, αφυπνιστικά και στοχάζεται για κοινωνικά και πολιτικά θέματα μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο διεκδίκησης μίας ζωής με υπαρξιακό νόημα και συνεισφορά.
«Είμαι site–specific Ηomo Sapiens που σημαίνει ότι πρέπει να προσαρμόζομαι , δεν σημαίνει όμως ότι ακολουθώ κανόνες»
Στην πρόσφατη βιντεοσκοπημένη περφόρμανς που έγινε σε συνεργασία με τον Γιώργο Κουμεντάκη και σε σχέση με το έργο του Μεσόγειος Έρημος, το επανερχόμενο στην δουλειά σου μοτίβο των χεριών και της παλάμης υπαινίσσεται μία προσφορά που συνδέεται με την σωματικότητα ενώ άλλα μοτίβα και σκηνές του έργου εκφράζουν την βιωματική σας σχέση με την φύση. Πώς συνδέονται αυτά τα στοιχεία με την αντίληψή σου για την Μεσόγειο και τί σημαίνει έρημος;
Είμαι site-specific Ηomo Sapiens που σημαίνει ότι πρέπει να προσαρμόζομαι , δεν σημαίνει όμως ότι ακολουθώ κανόνες. Πάνω στο έργο αυτό του Κουμεντάκη που είναι γραμμένο για το πιάνο, θέλησα να κάνω μία περφόρμανς στην οποία αναγνωρίζω τον εαυτό μου ως μεσογειακό άνθρωπο, αναγνωρίζω έναν τρόπο που είναι κοινός για όλους τους ανθρώπους της μεσογείου που είναι το να φροντίζουν ο ένας τον άλλο. Έτσι, εγώ «φροντίζω» τα χέρια της πιανίστριας Λορέτας Ράμου. Μέσα στις πρόσφατες συνθήκες απομόνωσης στις οποίες έγινε το έργο είναι η μοναδική φορά που άγγιξα κάποιον άλλον.
Η σχέση με την φύση είναι επίσης κοινή για όλους εμάς τους μεσογειακούς. Στο έργο, η μεγάλη γυναίκα χαρίζει μια χρυσόμυγα σε ένα παιδί. Η Μεσόγειος για μένα είναι και η ανθρώπινη κλίμακα στην αρχιτεκτονική. Ένα εξαιρετικά τρυφερό σημείο στην ψυχή μου είναι το πώς αισθάνθηκα και κατάλαβα το κορμί μου μέσα στον στις εκκλησίες και τα θέατρα, εκεί που μαζεύεται ο κόσμος στην Ελλάδα. Ακόμα και τα μεγάλα αρχαία αμφιθέατρα, ενώ είναι ηχητικά μεγαλειώδη, είναι μικρά και ανθρώπινα, τιμούν τον άνθρωπο δεν τον διαλύουν. Σε αυτούς τους χώρους πρωτοέμαθα να αγαπώ τον άνθρωπο όπως και στον τρόπο που ο πατέρας μου μάς διάβαζε από την Ιλιάδα. Η έμφαση του στην γλώσσα που λατρεύω και λυπάμαι πολύ που φτωχαίνει, υπερέβαιναν το κακό του πολέμου. Αυτό κάνει η ομορφιά και η ευγένεια της γλώσσας και της ποίησης. Εκεί ενώνονται τα πράγματα που μοιάζουν αντίθετα και που μπορεί να είναι αντίθετα.
Η Μεσόγειος ανακαλεί μύθους, διαδρομές αλλά και μία εικόνα και σχέση με την φύση, βιωματική και αναγκαία. Ταυτίζεται με ιστορίες γύρω από τον κύκλο της ζωής και την αναγέννηση της φύσης, στοιχεία έντονα στην έκθεσή σου Για Πάντα, στην Ελευσίνα. Μήπως η Μεσόγειος σε απασχολεί και ως αίσθηση του χρόνου;
Η Μεσόγειος με απασχολεί καταρχήν ως μέλλον. Η κατάχρηση των ανθρωπίνων επεμβάσεων και της ανθρώπινης οικονομίας μπορεί να καταστήσει την Μεσόγειο μία έρημο. Με ενδιαφέρει πάρα πολύ το μέλλον των ανθρώπων, όπως με ενδιαφέρει το δίκαιο και ο τρόπος διακυβέρνησης. Ως site-specific άνθρωπος παρατηρώ τα πάντα και τα βιώνω με το κορμί μου. Για το έργο της Ελευσίνας κατέγραψα με μια ψηφιακή μηχανή τα λουλούδια μόνο εν κινήσει, διότι δεν ήθελα μία τρυφερή άνοιξη, η άνοιξη εξάλλου είναι άγρια. Τα έντομα, η γονιμοποίηση, οι αλληλένδετοι κύκλοι της ζωής είναι μέρος του έργου.
«Παρατηρώ ότι ενώ γίνεται πολύς λόγος για το παρελθόν, συχνά γίνεται χωρίς εμβάθυνση. Το παρελθόν γίνεται μία απλή εικόνα»
Επανέρχεσαι στη σημασία του χρόνου, της παρατήρησης, της διάρκειας, στην σχέση με τα πράγματα που χτίζεται με τον χρόνο όπως είναι η σχέση με την κοινότητα. Στις Σπέτσες ζεις ενεργά από παλαιά πχ. με το Σπετσιώτικο Θέατρο την δεκαετία του 70 ενώ πρόσφατα ανέλαβες την καλλιτεχνική διεύθυνση του Εκκλησιαστικό Μουσείου. Πολλά από τα έργα σου μιλούν για την κοινότητα, κάτι που επιπλέον εκφράζει την έντονη κοινωνική διάσταση της δουλειάς σου. Παράδειγμα είναι “Το Κουτί”, η πρώτη μορφή του οποίου γίνεται το 1981.
Καταρχάς να πω ότι είναι εξαιρετικά ανταποδοτικό να ζεις σε μία κοινότητα με έναν τρόπο που την κάνει να ξέρει ότι νοιάζεσαι για αυτήν. Δημιουργείται μια σχέση. Για το τρίτο μέρος του έργου “Το Κουτί” έκανα συνεντεύξεις με τις κυρίες που κάποτε εργαζόντουσαν το 1950 στο μεγάλο κλωστήριο των Σπετσών. Τις πλησίασα με τον σεβασμό που είναι γνωστός και αναγνωρίσιμος μέσα από ό,τι έχω κάνει ως τώρα και που πάντοτε φροντίζω να επικοινωνήσω. Φροντίζω εν ολίγοις να είμαι ορατή – το σπίτι μου, για παράδειγμα, δεν περιβάλλεται από ψηλούς τοίχους. Και λυπάμαι που γίνονται διαρκώς παρεμβάσεις σε αυτά τα ζωτικά μας σημεία που είναι η όραση , η ακοή, η σχέση μας με το περιβάλλον. Όταν κανείς αγαπά την δουλειά του αλλά και τον άνθρωπο έτσι όπως είναι μέσα στη ζωή (όχι απλώς ως ιδέα ή εικόνα), η σχέση με το τί σημαίνει διαφορετικότητα αρχίζει να βαθαίνει, και στον καλλιτέχνη βαθαίνει μέσω της δουλειάς του αφού έχει περάσει από την απόσταξη του χρόνου. Τα πράγματα παίρνουν χρόνο. Παρατηρώ ότι ενώ γίνεται πολύς λόγος για το παρελθόν, συχνά γίνεται χωρίς εμβάθυνση. Το παρελθόν γίνεται μία απλή εικόνα. Το να αφουγκράζεσαι τα πράγματα με όλο σου το είναι απαιτεί χρόνο, και μάλιστα χρόνο «εμπαθή».
«Στην δουλειά μου, μεταφορικά, πλέκω νήματα για να κάνω την δική μου σημαία»
Θα έλεγες ότι η επανερχόμενη στην δουλειά σου αναφορά στο κέντημα , μεταφορικά ή πραγματικά, είναι ένας τρόπος απόδοσης αυτή της εμπλοκής με μία κοινότητα; Είναι η αίσθηση του χρόνου που απαιτούν τα πράγματα για να έχουν νόημα; Είναι μία φυσική πράξη όπως φαίνεται και στο πρόσφατο βίντεο σου; Είναι θέμα Xρόνου;
Στο “Κουτί” κεντάω προσδοκώντας κάτι άλλο που όμως παραμένει μετέωρο. Μετά είναι η έκθεση «Μέλη» στην γκαλερί της Αγγελικής Αντωνοπούλου. Πάντοτε χρειάζομαι μία ιστορία για να κάνω ο,τιδήποτε και το παραμύθι που είχα φτιάξει στο μυαλό μου είναι η ζωή των γυναικών σε ένα χαρέμι, ο χώρος που είναι οι ιστορίες και οι μνήμες που ανταλλάσσουν. Μέσα στο έργο υπάρχει η αίσθηση της ανασυγκρότησης ενός χώρου μέσα από μνήμες. Το κέντημα υπάρχει ως υπαινιγμός, ως μνήμη μίας τεχνογνωσίας που περνά από γυναίκα σε γυναίκα χωρίς να έχει καθορισμένο σκοπό ή χρηστικότητα.
ΕΚΘΕΣΗ “ΜΕΛΗ”, ΓΚΑΛΕΡΙ ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΥ
Δοξάζω την γυναικεία απασχόληση και για αυτό χρησιμοποιώ ατόφια κεντήματα άλλων που έχω βρει πεταμένα ή που μού έχουν δοθεί με πολύ προσοχή. Αλλά και στην δουλειά μου, μεταφορικά, πλέκω νήματα για να κάνω την δική μου «σημαία. Υπάρχει μια εξαιρετικά σαφής κίνηση ανάμεσα στα έργα μου. Μία κίνηση που δεν είναι γραμμική και που διαγράφεται από νήματα/διασυνδέσεις. Τα νήματα με αυτή την μεταφορική έννοια είναι ο ίδιος ο καλλιτέχνης, το έργο του, ο τρόπος που το παρουσιάζει.
Το ρούχο ή το ύφασμα, δηλαδή η επέκταση του κεντήματος, είναι ένα από αυτά τα μοτίβα. Αποτελεί στοιχείο ανθρώπινης παρουσίας εν τη απουσία, μνήμης, σωματικότητας;
Το ρούχο με τον τρόπο που το χρησιμοποιώ είναι φορέας από πάρα πολλές ιδέες. Υπάρχει για παράδειγμα στο “Ναι+Όχι”, στο “Εις το Όνομα”. Το ρούχο είναι το φορεμένο ρούχο και όταν το χρησιμοποιώ ως τέτοιο, όταν το χρησιμοποιώ, «φέρει» τον άνθρωπο. Είναι το ύφασμα γενικότερα, η επιδερμίδα που καλύπτει τον άνθρωπο. Είναι η κουβέρτα στην έκθεση «Σχέδια από Μελάνι» στην γκαλερί Λόλα Νικολάου, πάνω στην οποία κεντάω το απόσπασμα Αnd then how shall we live από τους Μανδαρίνους της της Σιμόν ντε Μποβουάρ στην οποία αναφέρομαι και σε άλλα μου έργα. Είναι ερωτήματα στα οποία πρέπει να απαντήσουμε ή που πάντως δεν πρέπει να χαθούν από το ερωτηματολόγιό μας. Η άνοδος της καταναλωτικής κοινωνίας είναι, για παράδειγμα, από τα βασικά θέματα που πραγματεύτηκα στην δουλειά μου εξαρχής και είναι μία πραγματικότητα που βρίσκω εξαιρετικά δυσάρεστη.
Το ύφασμα είναι και φορέας μνήμης, ένα στοιχείο που επίσης διατρέχει όλη σου την δουλειά σου όπως χαρακτηριστικά στο “Εις το Όνομα” όπου επίσης χρησιμοποιείς ρούχα για να τιμήσεις την μνήμη των ανθρώπων που πολέμησαν. Η ενθύμηση μπορεί να απαλύνει την απώλεια, το τραύμα που επίσης θίγεις στην δουλειά σου;
Η μνήμη είναι σαν ξόρκι αλλά είναι παράλληλα και δοξαστική. Δηλαδή το να αναγνωρίσεις τον νεκρό σε ένα νεκροταφείο – όπως έκανα στο έργο “Εις το Όνομα” όπου επισκέφθηκα σε στρατιωτικά νεκροταφεία μνήματα ανθρώπων που δεν ανήκαν στην ελληνική ορθόδοξη εκκλησία και τίμησα μέσα από την επιτέλεση τον καθένα ξεχωριστά – είναι σαν να έχεις σταθεί μπροστά στον πόλεμο και έχεις κάνει την βασική κίνηση που κάνουν όλοι αυτοί ου δεν θέλουν πόλεμο. Και το γεγονός ότι το αυτό το πράττει μία γυναίκα καλλιτέχνης το θεωρώ επίσης πολιτική κίνηση, φεμινιστική, διότι εδώ είναι μία γυναίκα καλλιτέχνης εκφράζει μία σαφή θέση πάνω σε ζητήματα πολέμου. Τα τραύματα που χρήζουν γιατρειάς είναι πολύ μεγάλα και δεν είναι ποτέ μόνο υπόθεση ενός ανθρώπου και μόνο. Οπότε, εκ των πραγμάτων παίρνεις μία βαθιά ανάσα και μπαίνεις στην διαδικασία του τραύματος και στην διαδικασία προς την έξοδο. Επούλωση σημαίνει νοηματοδότηση, σημαίνει φτιάχνω συμβολικές καταστάσεις που αντικαθιστούν την απώλεια. Το τραυματικό είναι η μη δυνατότητα να το κάνουμε λόγο.
Ως προς την μνήμη να προσθέσω επίσης ότι τα τελευταία χρόνια η τέχνη ασχολείται πολύ με το αρχείο που λειτουργεί ως μνήμη. Επειδή όμως σήμερα ο χρόνος τρέχει πολύ γρήγορα το αρχείο μένει συχνά σαν ένα άδειο πουκάμισο, γίνεται απλώς εικόνα.
«Ο χαρακτηρισμός φεμινίστρια θεωρώ ότι είναι βαθιά τιμητικός και, ναι, είμαι φεμινίστρια!»
Μιλώντας για το πολιτικό, η δουλειά σου συνδέθηκε εξαρχής με τον φεμινισμό. Συμφωνείς με αυτή την ταύτιση και τί σημαίνει για εσένα φεμινισμός στην τέχνη;
Είναι η διεκδίκηση των δικαιωμάτων μου, η διεκδίκηση του δίκαιου και δεν χρειάζεται να πω πόσο μη δίκαιη είναι η πραγματικότητα για τις γυναίκες καλλιτέχνιδες. Ο χαρακτηρισμός φεμινίστρια θεωρώ ότι είναι βαθιά τιμητικός και, ναι, είμαι φεμινίστρια! Πιστεύω στο φεμινιστικό κίνημα. Είναι μία εξαιρετική, αναίμακτη και επιτυχής επανάσταση που αλλάζει συνέχεια και έχει ακόμα πολύ δουλειά μπροστά της. Όμως χρησιμοποιείται από την κυρίαρχη αφήγηση για να ακυρώσει την δύναμη του έργου μίας γυναίκας καλλιτέχνιδος. Υπάρχει διάκριση και για αυτό ακριβώς επιλέγω δοξαστικά να προβάλλω το έργο γυναικών καλλιτεχνών όλων των εποχών. Θα μιλήσω επίσης για την Μπουμπουλίνα, ένα παλαιό έργο/βίντεο (με την Carole Roussopoulos) που εκτέθηκε μόνο μια φορά και στο οποίο γυναίκες όλων των ηλικιών στης Σπέτσες μιλούν για το τί σημαίνει για αυτές η ηρωίδα αυτή.
ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΝΑ
Η σωματικότητα, έντονο στοιχείο στην δουλειά σου, έχει συνδεθεί με την επιθυμία και τον ερωτισμό που συνυπάρχουν στο έργο σου με μία ριζοσπαστικότητα, με τον θάνατο και την αναγέννηση, με μία ματιά που δεν στρογγυλεύει τις καταστάσεις και είναι ταυτόχρονα ποιητική.
Η τέχνη σε όλες τις μορφές της πρέπει να σε κάνει να ερωτεύεσαι, να αισθάνεσαι να αισθάνεσαι σε κατάσταση έρωτα. Ο έρωτας είναι επιθυμία, η επιθυμία της ζωής που κατανικά τον φόβο. Ακόμα και όταν κάτι τελειώνει, το αντιμετωπίζω ως μία κατάσταση που θα με πάει παραπέρα. Αλλα ο μόνος τρόπος που ξέρω να αντιμετωπίζω το τέλος είναι δοξαστικά και τελετουργικά διότι αν δεν συμβεί έτσι τότε πρόκειται για απώθηση όχι για αντιμετώπιση.
Οι γυναίκες καλλιτέχνιδες στον ακαδημαϊκό χώρο είναι επίσης λίγες. Ποια ήταν η εμπειρία σου από το χρόνια που δίδασκες στην ΑΣΚΤ;
Τον καιρό εκείνο, δηλαδή την δεκαετία του 80, ήταν ελάχιστη η γυναικεία παρουσία στην ανώτατη εκπαίδευση αλλά τώρα τα πράγματα είναι λίγο καλύτερα. Τότε στο εργαστήριο του Νίκου Κεσσανλή ἠμασταν μαζί με την εξαιρετική συνάδελφο Βάσω Κυριάκη και τον Νέστορα Παπανικολόπουλο, τον πρωτεργάτη της ψηφιακής τέχνης στην Ελλαδα, πράγμα ελάχιστα γνωστό. Κάποιοι από τους φοιτητές τα τέσσερα χρόνια που εργάστηκα ήταν η Κατερίνα Αποστολίδη, η Φλωρεντία Οικονομίδου, ο Πάνος Χαραλάμπους και ο Νίκος Ναυρίδης. Εισήγαγα την βίντεο κάμερα σαν εργαλείο παραγωγής και καταγραφής.
«Σήμερα η αίσθηση του χρόνου αλλάζει, υπάρχει μία έμφαση στο τώρα, μία πίεση στον καλλιτέχνη να παράξει »
Η τελετουργία και η σωματικότητα είναι βιωματικά θέματα. Μπορούν να διδαχθούν;
Η επιτέλεση είναι ένας τρόπος σκέψης που μαθαίνεται αλλά οι κανόνες δεν είναι τόσο σαφείς, καθιερωμένοι και παλαιοί όπως στην γλώσσα της ζωγραφικής.
Η εμπειρία του τελετουργικού είναι αναντικατάστατη. Ένα μεγάλο σύγχρονο τελετουργικό που αναγνωρίζω είναι οι τρόποι που υπάρχουμε στην ψηφιακή πραγματικότητα.
«Στις περφόρμανς ακριβώς επειδή ο χρόνος είναι συγκεκριμένος, η διάρκεια πρέπει να είναι τόσο σωστή ώστε να διατηρηθεί η ένταση της σχέσης»
Η τελετουργία όμως δεν απαιτεί μία εσωτερίκευση που χρειάζεται χρόνο;
Τα τελετουργικά παραδίδονται από γενιά σε γενιά, κατοικούν μέσα στον χρόνο. Σήμερα η αίσθηση του χρόνου αλλάζει, υπάρχει μία έμφαση στο τώρα, μία πίεση στον καλλιτέχνη να παράξει. Η πίεση σημαίνει ότι δεν υπάρχει ο χρόνος της χαράς, των αισθήσεων. Η τέχνη βέβαια δεν είναι δυνατόν να πάψει, αυτό που απλώς συμβαίνει είναι ότι γίνεται σε καινούριες συνθήκες. Αυτές οι συνθήκες για μένα υφαίνουν ένα πανί. Το κάνω σημαία. Το πανί φτιάχνετε από νήματα που είναι από όλους όσους εμπλέκονται σε αυτό που λέμε «καλλιτέχνη» και ζωή του καλλιτέχνη.
Στις επιτελέσεις το βλέμμα του θεατή πάνω στον καλλιτέχνη πρέπει να είναι αρκετά επιδραστικό. Η σχέση του θεατή και του καλλιτέχνη πόσο ιδιαίτερη και ξεχωριστή είναι στην performance;
Ο περφόρμερ είναι και πομπός και δέκτης. Έχω στην ζωή μου αντιδράσει στο βλέμμα του θεατή. Στο “Κουτί” ήταν τόσο έντονη η σχέση που είχε δημιουργηθεί ανάμεσα στον θεατή που μας έβλεπε από το μάτι της πόρτας και εμάς που μόνο τον ακούγαμε, ώστε να παράξει ως αντίδραση την έξοδο μας από το Κουτί και μία περφόρμανς στην οποία εμείς πλέον κοιτούσαμε κατάματα τον θεατή. Στις περφόρμανς ακριβώς επειδή ο χρόνος είναι συγκεκριμένος, η διάρκεια πρέπει να είναι τόσο σωστή ώστε να διατηρηθεί η ένταση της σχέσης.
«Οι σχέσεις είναι αναπόφευκτες, οι σχέσεις με την κοινότητα, με τον θεατή, με τους καλλιτέχνες που εκτιμώ. Υπάρχει μία αναπόφευκτη ανάγκη στην αλήθεια. Και εγώ προσπάθησα να κάνω μία δουλειά που να είναι επίσης αναπόφευκτη »
Τον τελευταίο καιρό χρησιμοποιείς το σώμα σου λιγότερο στις performance. Έχεις περάσει σε μία νεά μορφή επιτέλεσης όπως φάνηκε στο Xαίρω Πολύ που παρουσιάστηκε στο Βυζαντινό Λουτρό στην Θεσσαλονίκη το 2018;
Το κορμί μου έχει αρχίσει και αποσύρεται λόγω της ηλικίας μου και κάποια πράγματα δεν μπορεί να τα κάνει. Αυτό που έχω αναπτύξει τα τελευταία χρόνια είναι η φωνή μου. Η φωνή είναι ήχος και το κορμί μου είναι έναν τεράστιο ηχείο. Είμαι η αφήγησή μου. Παράλληλα καλλιεργώ και την ετεροπροσωπία. Στην περφόρμανς Χαίρω πολύ, η Αργυρώ Μπεζάτη και εγώ ράβαμε πάνω στα ρούχα μας και η μία στο ρούχο της άλλης, εκείνη συστήνεται ως Λήδα και εγώ ως Αργυρώ.
Εδώ και κάποια χρόνια συνάπτω συμβόλαια εμπιστοσύνης με συναδέλφους οι οποίοι συμφωνούν να πραγματοποιήσουν ένα έργο αντ’ εμού. Όσα αναγνωρίζω στους άλλους ανθρώπους φτιάχνουν το δίκτυο που μού χρειάζεται για να συνεχίσω να εργάζομαι και να υπάρχω. Οι συνεργασίες αυτές είναι έκφραση αποδοχής, χαράς, ενδιαφέροντος και πηγές έκπληξης και δημιουργικότητας. Ο καλλιτέχνης είναι κάτι που εξελίσσεται. Οι σχέσεις είναι αναπόφευκτες, οι σχέσεις με την κοινότητα, με τον θεατή, με τους καλλιτέχνες που εκτιμώ. Υπάρχει μία αναπόφευκτη ανάγκη στην αλήθεια. Και εγώ προσπάθησα να κάνω μία δουλειά που να είναι επίσης αναπόφευκτη.
TAGS
