Βελτιώνουμε το σπίτι, βελτιώνουμε την ψυχική μας υγεία ― μια συζήτηση με την ψυχοθεραπεύτρια Χριστίνα Κουτσώνα
Τα περιοριστικά μέτρα λόγω της πανδημίας του κορονοϊού έφεραν στην επικαιρότητα τον ρόλο της κατοικίας στην ποιότητα ζωής του ανθρώπου. Πώς βλέπει η ψυχοθεραπεύτρια Χριστίνα Κουτσώνα τις επιπτώσεις της αλλαγής στον τρόπο ζωής και πώς μπορούμε να αμβλύνουμε τις αρνητικές συνέπειες του εγκλεισμού μέσα από τη βελτίωση της διαμόρφωσης του σπιτιού μας;
«Θα σταθώ στη λέξη “εγκλεισμός”. Αντικειμενικά τα περιοριστικά μέτρα δεν μπορούν να χαρακτηριστούν εγκλεισμός αλλά “περιορισμός της κυκλοφορίας των πολιτών”», σημειώνει η συνομιλήτριά μου και συνεχίζει: «Αυτό που έχει συμβεί είναι η μετατόπιση του πεδίου δραστηριοτήτων από τον εξωτερικό στον εσωτερικό χώρο του σπιτιού. Ωστόσο, σε επίπεδο υποκειμενικού βιώματος υπάρχουν συνάνθρωποί μας που αντιλαμβάνονται την τωρινή κατάσταση ως εγκλεισμό. Το αν αισθανόμαστε φυλακισμένοι ή όχι έχει να κάνει, αφενός, με την ψυχική μας διάθεση και την πρότερη οργάνωση της ζωής μας και, αφετέρου, με το πώς έχουμε διαμορφώσει τον χώρο στον οποίο ζούμε, δηλαδή το σπίτι μας. Οπότε, ναι, η βελτίωση της διαμόρφωσης του χώρου του σπιτιού μας μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στη βελτίωση της ψυχικής μας υγείας».
Αυξάνουμε το πάγκο εγασίας της κουζίνας © paigejonesphoto
― Με ποιους πρακτικούς τρόπους θα μπορούσε να επιτευχθεί μία τέτοια βελτίωση;
― Οι ιδέες προκύπτουν αν συνειδητοποιήσουμε ότι δεν μένουμε, αλλά ζούμε στο σπίτι. Μέσω των οικιακών δραστηριοτήτων δίνουμε δομή στην καθημερινότητα και καταργούμε τη μονοτονία. Ένα απλό παράδειγμα: η κουζίνα και το λουτρό είναι δύο χώροι του σπιτιού στους οποίους «κάνουμε κάτι» που σχετίζεται άμεσα με τη φροντίδα του εαυτού μας και της οικογένειάς μας. Μαγειρεύουμε στην κουζίνα, περιποιούμαστε τον εαυτό μας στο λουτρό. Πριν από τα περιοριστικά μέτρα αυτές οι δραστηριότητες συμπιέζονταν μεταξύ άλλων δραστηριοτήτων. Τώρα αποκτούν άλλη βαρύτητα. Μαζί με την άθληση, που μετατοπίστηκε εν πολλοίς στον χώρο του σπιτιού, η μαγειρική και η περιποίηση του σώματος εντάσσονται σε ένα σύνολο πρακτικών που από τα αρχαία χρόνια ονομάζεται «επιμέλεια εαυτού» και προάγει την ψυχική υγεία. Η επιμέλεια του εαυτού περιελάμβανε στην αρχαία Ελλάδα ασχολίες που έχουν να κάνουν και με την πνευματική υπόσταση του ατόμου, όπως η μελέτη φιλοσοφικών κειμένων, ενώ οι Ρωμαίοι εστίασαν στην φροντίδα του σώματος. Στην ουσία η επιμέλεια εαυτού, προϋπόθεση ψυχικής υγείας, μπορεί να ευοδωθεί από την κατάλληλη αναδιαμόρφωση των χώρων στους οποίους επιτελείται. Ο στόχος της σωστής διαμόρφωσης είναι οι αντίστοιχες δραστηριότητες να μην επιτελούνται μηχανικά αλλά συνειδητά και να επιδρούν θετικά στην ψυχική διάθεση του ατόμου. Προς την κατεύθυνση αυτή μπορεί να συμβάλει η αίσθηση της ευρυχωρίας και μία διακόσμηση χωρίς περιττά στοιχεία, που ηρεμεί αντί να κουράζει.
Το μπάνιο έχει ιδιαίτερη σημασία στην ψυχική υγεία © Happy Lai
― Μπορούμε, δηλαδή, με απλές λύσεις να μεγιστοποιήσουμε τον χώρο της κουζίνας. Τοποθετώντας, π.χ., ένα τρόλεϊ ή προσθέτοντας ένα πάγκο εργασίας, όπως επίσης, να οργανώσουμε καλύτερα συρτάρια και ράφια. Παράλληλα μπορούμε και να την αναβαθμίσουμε αισθητικά βάφοντας τα παλιά ντουλάπια σε χρώμα λάκας και να βρούμε «οικονομικές» λύσεις στο διαδίκτυο, όπως στο remodelaholic (www.remodelaholic.com), στο apartment therapy (www.apartmenttherapy.com), και το instructable (www.instructables.com). Με την ίδια λογική μπορούμε να αντιμετωπίσουμε και το μπάνιο. Στη χαλαρωτική ατμόσφαιρα βοηθάει ο φωτισμός, τον οποίο ρυθμίζουμε εύκολα αλλάζοντας την ισχύ των λαμπτήρων και επιλέγοντας το θερμό φως αντί του ψυχρού. Η μπανιέρα μπορεί να λειτουργήσει ως «ιδιωτικό spa», αφού με τη χρήση αλάτων, αρωμάτων και κεριών μπορούμε να αναγάγουμε το μπάνιο σε αισθητική εμπειρία. Η παρουσία φυτών ή η μουσική υπόκρουση ενισχύουν το χαλαρωτικό χαρακτήρα του μπάνιου. Κάποιοι ζουν μόνοι στο σπίτι τους και άλλοι συμβιώνουν με τον/τη σύντροφο ή σύζυγο, τα παιδιά, συγκατοίκους κ.ο.κ. Πώς μπορούμε να αναδιαμορφώσουμε τον χώρο μας ώστε να ζούμε σε αρμονική συνύπαρξη με τους άλλους και να έχουμε τη δυνατότητα να αναπτύξουμε ατομικές δραστηριότητες, όταν αυτό είναι επιθυμητό ή αναγκαίο;
― Ας εξαιρέσουμε εδώ τις λυπηρές και ακραίες καταστάσεις εντάσεων στην οικογενειακή ζωή που καθιστούν τις περισσότερες φορές αναγκαία την παρέμβαση ειδικών και την άμεση αποσυμφόρηση του συστήματος. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις η σωστή αναδιαμόρφωση του χώρου μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην εξισορρόπηση της ανάγκης που έχουμε να έρθουμε σε επαφή με τους οικείους μας, από τη μία, αλλά και να αποσυρθούμε παροδικά σε ένα χώρο πιο προσωπικό, από την άλλη. Οι δύο αυτές ανάγκες είναι φυσιολογικές και υπάρχουν σε κάθε άτομο και σε κάθε στιγμή της ζωής. Την έμφυτη ανάγκη μας για «απόσυρση» σε ένα χώρο προσωπικό την ξεχνάμε πολλές φορές, όμως είναι προϋπόθεση για τη δημιουργικότητα, τη διαχείριση του άγχους και την ανάπτυξη μιας υγιούς σχέσης με τον εαυτό μας και τους οικείους μας. Εδώ εντοπίζεται η σημασία της αναδιαμόρφωσης του χώρου του σπιτιού: ενώ μέχρι τώρα ο χώρος εξυπηρετούσε την ανάγκη να ζήσουμε στιγμές οικογενειακής θαλπωρής έπειτα από μια κουραστική μέρα, τώρα ο χώρος πρέπει να δίνει και τη δυνατότητα της ατομικής εμπειρίας. Αν δεν υπάρχουν πολλά δωμάτια, η διαμόρφωση μιας «προσωπικής γωνιάς» που προορίζεται για την άσκηση μιας προσωπικής δραστηριότητας (διάβασμα, κέντημα, εργασία, χρήση διαδικτύου, απόλαυση μιας κούπας καφέ ή τσαγιού, ενός γλυκού κ.ο.κ.) μπορεί να έχει πολύ θετικά αποτελέσματα. Όσο περισσότερο κυριαρχεί το προσωπικό στίγμα στη γωνιά αυτή τόσο το καλύτερο. Για παράδειγμα, μπορούν να τοποθετηθούν φωτογραφίες σε ένα τραπεζάκι από μια προγενέστερη περίοδο της ζωής πριν από τη γνωριμία με τον/τη σύντροφο ή αναμνηστικά από ένα ταξίδι που έγινε με έναν καρδιακό φίλο που δεν μπορούμε να επισκεφτούμε στην παρούσα φάση. Τέλος, όταν δεν βρισκόμαστε στην «προσωπική μας γωνιά», καλό είναι να χρησιμοποιούμε όλους τους χώρους του σπιτιού εναλλάξ, π.χ. κάθε φορά που παίρνουμε κάποιον τηλέφωνο να καθόμαστε σε διαφορετικό μέρος του σπιτιού. Αυτό διευκολύνει την αλλαγή της οπτικής γωνίας, βοηθά στην εξισορρόπηση εσωτερικών τάσεων και μας δίνει την αίσθηση της ευρυχωρίας. Όταν αισθανόμαστε ότι μας λείπει ο χώρος, αυτό έχει αντίκτυπο και στην ψυχική μας διάθεση, αισθανόμαστε στενάχωρα. Βλέπεις, λοιπόν, πόσο η σημασία του χώρου και της ευρυχωρίας έχει διαμορφώσει και το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούμε για να υποδηλώσουμε ψυχικές καταστάσεις, όπως τη στενοχώρια. Ο άνθρωπος χρειάζεται χώρο, κυριολεκτικά και μεταφορικά, για να εκπτυχθεί ως προσωπικότητα, ως δημιουργικό πνεύμα και ως ον με ικανότητα να πράττει και να αισθάνεται, αλλιώς βιώνει εσωτερικές και διαπροσωπικές εντάσεις.
Την έμφυτη ανάγκη μας για «απόσυρση» σε ένα χώρο προσωπικό την ξεχνάμε πολλές φορές, όμως είναι προϋπόθεση για τη δημιουργικότητα, τη διαχείριση του άγχους και την ανάπτυξη μιας υγιούς σχέσης με τον εαυτό μας και τους οικείους μας. Εδώ εντοπίζεται η σημασία της αναδιαμόρφωσης του χώρου του σπιτιού: ενώ μέχρι τώρα ο χώρος εξυπηρετούσε την ανάγκη να ζήσουμε στιγμές οικογενειακής θαλπωρής έπειτα από μια κουραστική μέρα, τώρα ο χώρος πρέπει να δίνει και τη δυνατότητα της ατομικής εμπειρίας.
― Είναι αξιοσημείωτο ότι ένα «άδειο» σπίτι λειτουργεί στις σημερινές συνθήκες καλύτερα από μια ζεστή αλλά βαρυφορτωμένη διακόσμηση. Είναι δηλαδή μια καλή ευκαιρία να φιλτράρουμε τα μη δομικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, αποθηκεύοντας προσωρινώς μερικά αντικείμενα, διατηρώντας τα πιο σημαντικά που είτε μας αρέσουν αισθητικά είτε είμαστε συναισθήματα δεμένοι μαζί τους. Επίσης, θα μπορούσαμε να αλλάξουμε τη διαρρύθμιση των επίπλων ώστε να πληροί τις νέες ανάγκες για εργασία στο σπίτι αλλά και για ιδιωτικότητα, όπως να κλείσουμε μια επεκτεινόμενη τραπεζαρία ή να μετατρέψουμε τη βιβλιοθήκη σε σκρίνιο κ.λπ. Επίσης, θα μπορούσαμε να αναβαθμίσουμε τη βεράντα μας ή ακόμη και να τη μετατρέψουμε σε προσωρινό γραφείο, ειδικά τώρα που ο εξωτερικός χώρος (φυσικός και κοινωνικός) μας λείπει. Αλήθεια, έχει νόημα από ψυχολογική άποψη να προσπαθήσουμε να εισάγουμε το φυσικό περιβάλλον μέσα στο σπίτι;
― Το όριο μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού χώρου είναι ούτως ή άλλως ρευστό. Για παράδειγμα, στις χώρες του Νότου ―σε αντίθεση με τον Βορρά― έχουμε συνήθως σπίτια με μπαλκόνια, τα οποία είναι μια ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, ακόμη και σε ψυχολογικό επίπεδο. Επίσης είναι δυνατό να «εισαγάγουμε» το φυσικό περιβάλλον στο σπίτι μας σε επίπεδο συνειρμών ή στο επίπεδο της μνήμης και της φαντασίας, αν, για παράδειγμα, τοποθετήσουμε στον χώρο του σπιτιού αντικείμενα από φυσικά υλικά (ψάθα, ξύλο) ή και αντικείμενα που μας θυμίζουν ωραίες στιγμές από προηγούμενες εξορμήσεις στη φύση (βότσαλα, κοχύλια από ένα νησί που μπορούν να τοποθετηθούν σε ένα μπολ στο τραπεζάκι του καφέ κ.ο.κ.). Δεν είναι τυχαίο ότι σε ινστιτούτα ευεξίας κυριαρχούν τα φυσικά υλικά στη διακόσμηση. Ειδικά στον Βορρά τους χειμωνιάτικους μήνες συνήθιζαν να τοποθετούν κλαδιά αειθαλών δέντρων στο σαλόνι τους, για να θυμίζουν στον εαυτό τους ότι η άνοιξη θα έρθει. Η φύση, ακόμη και ως ανάμνηση ή εικόνα στο μυαλό, μας προδιαθέτει θετικά. Ειδική μνεία αξίζουν τα φυτά, η κοντινή παρουσία των οποίων είναι για πολλούς από εμάς ψυχική ανάγκη. Στην πραγματικότητα, είναι αδύνατο να αποκλείσουμε τη φύση από τον εσωτερικό χώρο, αφού δύο φυσικά στοιχεία, το νερό και ο αέρας, ρέουν και εισρέουν στον χώρο μας για να κυκλοφορήσουν, να χρησιμοποιηθούν και να ανανεωθούν. Κάθε φορά που μπαίνουμε π.χ. στο λουτρό έχουμε επαφή με ένα στοιχείο της φύσης, το νερό.
Αναδιαμορφώνουμε το μπαλκόνι μας © coodecor
― Όπως, επίσης, ανοίγοντας ένα παράθυρο εισάγουμε στον χώρο τον αέρα και ταυτόχρονα τους ήχους των πουλιών ή ακόμα και της πόλης. Συνοψίζοντας, βελτιώνουμε την ψυχική μας υγεία μέσα στο σπίτι βελτιώνοντάς το αισθητικά και λειτουργικά, βρίσκοντας αρχιτεκτονικές λύσεις που διεγείρουν τις αισθήσεις μας, αυξάνουν τη διάθεσή μας για δημιουργικότητα μας και καθιστούν δυνατές τόσο την εξατομικευμένη χρήση των χώρων του σπιτιού από κάθε ένοικο όσο και τις κοινές δραστηριότητες. Ποιες όμως θα είναι βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα oι αρνητικές συνέπειες αν δεν το κάνουμε αυτό;
― Νωρίτερα αναφέρθηκα κυρίως στις διαπροσωπικές εντάσεις που κυριαρχούν όταν λείπει ο χώρος. Σε ό,τι αφορά τους ανθρώπους ως άτομα, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτή την περίοδο οι περισσότεροι ζουν σε συνθήκες στρες. Άλλοι ανησυχούν για την εργασία τους, άλλοι έχουν χάσει δικούς τους ανθρώπους, άλλοι φοβούνται για την υγεία τη δική τους και των ανθρώπων τους. Ακόμη και οι πιο τυχεροί από μας βιώνουν μια διάχυτη ανησυχία που δεν μπορούν πάντα να την προσδιορίσουν και να τη διαχειριστούν. Για να διαχειριστούμε το άγχος και άλλα αρνητικά συναισθήματα και για να βοηθήσουμε τους άλλους να κάνουν το ίδιο (π.χ. τα παιδιά) είναι σημαντικό να στρέψουμε το βλέμμα στον εαυτό μας και τα συναισθήματά μας, να φροντίσουμε τον εαυτό μας («επιμέλεια εαυτού») και να αξιοποιήσουμε όλες τις δυνατότητες να βιώσουμε κάτι θετικό, μέσα στο γενικό αρνητικό. Αλλιώς θα βιώσουμε συναισθηματική πίεση. Ο «εγκλεισμός» βιώνεται ως συναισθηματική πίεση και η συναισθηματική πίεση ως εγκλωβισμός. Η πίεση αυτή οδηγεί συχνά σε συμπτώματα, όπως παθολογικά επίπεδα άγχους και ανησυχίας, κακή διάθεση, ενώ κάποιοι από εμάς μπορεί να γίνουν ευερέθιστοι ή να εμφανίσουν διάφορα ψυχοσωματικά συμπτώματα. Βεβαίως ακόμα και σε τέτοιες περιπτώσεις υπάρχει διέξοδος με τη βοήθεια ειδικού.
Η οικειότητα πηγάζει από τη λέξη «οικία» © shutterstock
― Εφόσον αναδιαμορφώσουμε τον χώρο μας σύμφωνα με τις παρούσες ανάγκες και νιώσουμε μέσα από αυτήν τη διαδικασία ανακούφιση και ευεξία, κατά πόσο θα μπορέσουμε να διατηρήσουμε τα οφέλη μετά την επάνοδο της «κανονικότητας»; Είναι δυνατόν αυτή η περίοδος να αφήσει «κατάλοιπα» σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο; Θα υπάρξουν μακροπρόθεσμες συνέπειες;
― Μία τόσο ιδιάζουσα εμπειρία, που βιώνουμε συλλογικά και μάλιστα σε παγκόσμια κλίμακα, με κάποιον τρόπο θα αφήσει το αποτύπωμά της στη συλλογική μνήμη. Αυτό από μόνο του δεν είναι ούτε θετικό ούτε αρνητικό. Εξαρτάται από το πώς θα κωδικοποιήσουμε και θα επεξεργαστούμε ψυχικά την εμπειρία αυτή σε συλλογικό επίπεδο. Η πρόσφατη εμπειρία της οικονομικής κρίσης του 2008 μάς δίνει την εντύπωση ότι στην ελληνική κοινωνία λαμβάνουν χώρα διεργασίες ζύμωσης και αμφισβήτησης των παλαιών αξιών, υπάρχει μια τάση ανανέωσης και έτσι οι κρίσεις που βιώνουμε αξιοποιούνται μάλλον με γόνιμο τρόπο. Από ιατρικής άποψης, η επάνοδος της «κανονικότητας» μάλλον δεν θα έρθει στο άμεσο μέλλον. Οι πολιτικοί της Ευρώπης μιλούν για μια «νέα κανονικότητα», για να προϊδεάσουν τον κόσμο για τις αλλαγές που πρόκειται να έρθουν. Η ζωή θα αλλάξει για ένα εύλογο χρονικό διάστημα, όμως δεν θα αλλάξει η ανθρώπινη φύση, η οποία είναι κατά βάση κοινωνική και θα πρόσθετα εδώ και το στοιχείο της υγιούς παρορμητικότητας. Δηλαδή σε στιγμές χαρούμενες οι άνθρωποι θα έχουν όπως πάντα την παρόρμηση να έρθουν σε επαφή ο ένας με τον άλλο, όχι μόνο να σχετιστούν αλλά και να συγχρωτιστούν. Δυστυχώς θα πρέπει να δείξουμε αυτοκυριαρχία μέχρι να υποχωρήσει για τα καλά η πανδημία. Τέτοιες πανδημίες υπήρξαν και στο παρελθόν και άφησαν το αποτύπωμά τους στη συλλογική μνήμη για χρόνια, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε διαβάζοντας λογοτεχνικά έργα παλαιότερων εποχών. Τελικά, οι εμπειρίες αυτές απαρτιώθηκαν ψυχικά σε συλλογικό επίπεδο και η επίδρασή τους στη συμπεριφορά των ανθρώπων έφθινε με τον καιρό. Οι αλλαγές που θα βιώσουμε στο επόμενο χρονικό διάστημα λόγω της πανδημίας θα αφορούν ως επί το πλείστον τον δημόσιο βίο, τις κοινωνικές συναναστροφές. Στον ιδιωτικό βίο θα νιώθουμε λιγότερο τις επιπτώσεις, το σπίτι θα είναι χώρος ελευθερίας και θα αποτελεί αντίβαρο για τις λοιπές μεταβολές. Έτσι η αναδιαμόρφωση του ιδιωτικού χώρου δεν είναι σημαντική μόνο για την περίοδο που ισχύουν τα περιοριστικά μέτρα αλλά και για την περίοδο μετά την άρση τους. Θα έλεγα μάλιστα σημαντικότερη. Η τωρινή μετατόπιση του πεδίου δράσης στην οικία μας μάς δίνει μια γεύση για το πόσο σημαντική και απελευθερωτική εμπειρία είναι η εξοικείωση με τον εαυτό μας, τους οικείους μας και τον χώρο μας. Η εξοικείωση αυτή αποτελεί αντίβαρο στις τάσεις αλλοτρίωσης που παρατηρούνται για πολλαπλούς λόγους, μεταξύ άλλων και της ψηφιακής επανάστασης. Βλέπουμε στην τωρινή συγκυρία ότι οι ψηφιακές εφαρμογές χρησιμοποιούνται για να αποκαταστήσουν και όχι να καταργήσουν την οικειότητα στις ανθρώπινες σχέσεις. Η οικειότητα, όταν αναπτυχθεί και εδραιωθεί στις ανθρώπινες σχέσεις, μας ζεσταίνει την ψυχή, μας καθησυχάζει. Και δεν είναι τυχαίο ότι η οικειότητα συνδέεται ως λέξη με τον «οίκο», το σπίτι μας, που αυτήν τη στιγμή αποτελεί σίγουρο καταφύγιο αλλά και πεδίο νέων συναισθηματικών εμπειριών.
* Η δρ Χριστίνα Κουτσώνα γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα. Σπούδασε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, όπου εκπόνησε τη διδακτορική της διατριβή στο πεδίο των Νευροεπιστημών. Μετοίκησε στη Φρανκφούρτη, όπου ειδικεύτηκε στη Νευρολογία και στην Ψυχιατρική-Ψυχοθεραπευτική. Εργάζεται πλέον ως ψυχοθεραπεύτρια στη Φρανκφούρτη.
Η δρ Χριστίνα Κουτσώνα
TAGS
