Ο Ίων Δραγούμης (περίπου 1915) Ένας αιώνας έχει περάσει από εκείνο το απόγευμα της 31ης Ιουλίου 1920 που δολοφονήθηκε ένας από τους πιο γνωστούς Έλληνες πολιτικούς των αρχών του 20ού αιώνα. Παρά το σύντομο του βίου του,- ήταν μόλις 41 χρονών όταν τον πυροβόλησαν σε μια ενέδρα στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, στο ύψος του ξενοδοχείου Χίλτον -, ο Ίων Δραγούμης έμεινε στην ελληνική Ιστορία χάρη στην έντονη πολιτική δράση του, την αντίθεσή του με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, αλλά και λόγω της πολυτάραχης προσωπικής ζωής του. Σήμερα, η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ) τιμά τα εκατό χρόνια από τον θάνατό του ξεδιπλώνοντας την πορεία του μέσα από τα δικά του μάτια, με τεκμήρια από το αρχείο του που εκτίθενται για πρώτη φορά στο κοινό.
Γεννημένος 14 Σεπτεμβρίου 1878 ως Ιωάννης, – Jean για τους οικείους, μετέπειτα Ίων επισήμως, παρότι δημοτικιστής -, ο Δραγούμης ήταν από μικρό παιδί πολυγραφότατος. Το κουβάρι της ζωής του ξεκινά να ξετυλίγεται στην Πτέρυγα Ι. Μακρυγιάννη από τα παιδικά του τετράδια και ασπρόμαυρες φωτογραφίες με κάποια από τα συνολικά δέκα αδέρφια του. Δεσπόζει μια μεγεθυμένη φωτογραφία με τον αδελφό του Νίκο σε ένα ειδυλλιακό σκηνικό στους Βασιλικούς Κήπους (νυν Εθνικό Κήπο) το 1886 -τίποτα που να προοιωνίζει τα δεινά που θα ακολουθούσαν με τις εξορίες και τον πρόωρο χαμό του ή την ψυχική νόσο του ζωγράφου αδελφού του.
Ο δεκαοκτάχρονος Ίων με τους αδελφούς του Φίλιππο και Αλέξανδρο και τη θεία του Tascha Κοντογιαννάκη, 1896.
Το 1899 μπήκε στο διπλωματικό σώμα και με αυτήν την ιδιότητα ταξίδεψε στις χώρες όπου διαδραματίζονταν τα μεγάλα πολιτικά γεγονότα της εποχής. Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Βουλγαρία, Σερβία, Ουκρανία, Ρουμανία, Αίγυπτος, Οθωμανική Αυτοκρατορία, Ρωσία: χάρη στην προσεκτική επιμέλεια των Ναταλίας Βογκέικωφ-Brogan, Ελευθερίας Δαλέζιου, Λήδας Κωστάκη, Νατάσας Λαιμού και Αλέξη Μάλλιαρη μπορούμε να ακολουθήσουμε τις διαδρομές του Δραγούμη σε μια εποχή έντονου αναβρασμού που οδήγησε στους Βαλκανικούς Πολέμους και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Παράλληλα, ανιχνεύουμε τις πολιτικές απόψεις του για τα τεκταινόμενα στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη μέσα από ιδιόχειρες επιστολές του προς τον πατέρα του και τα αδέρφια του.
Σημαίνουσα μορφή του Μακεδονικού Αγώνα, κατά τη διάρκεια της θητείας του στα Προξενεία Μοναστηριού, Σερρών, Πύργου και Φιλιππούπολης (1902-1904) ο Δραγούμης οργάνωσε ένα δίκτυο Ελλήνων ιερέων και διδασκάλων για την ενίσχυση του ελληνικού στοιχείου και των ελληνικών εμπορικών συναλλαγών στην περιοχή. Σε αυτό το πλαίσιο της δράσης του, ένας αρχιδιάκονος ονόματι Θεμιστοκλής του είχε κάνει δώρο έναν ιδιόχειρο χάρτη της Ανατολικής Μακεδονίας που εκτίθεται και αποτελεί ένα καλό οπτικό δείγμα των διαρκώς μεταβαλλόμενων τότε βόρειων συνόρων της ελληνικής επικράτειας. Ακόμη, βοήθησε στον εξοπλισμό των δυνάμεων που ηγήθηκε ο γαμπρός του Παύλος Μελάς, σύζυγος της αδερφής του Ναταλίας Δραγούμη, με τους οποίους αντάλλασσε κωδικοποιημένα μηνύματα που παρουσιάζονται μαζί με το «κλειδί» για την αποκωδικοποίησή τους.
Ίων Δραγούμης και Μαρίκα Κοτοπούλη, Κωνσταντινούπολη 1908
Για τον Ίωνα Δραγούμη, η παρουσία των Βουλγάρων στην Ανατολική Μακεδονία ήταν πιο σοβαρή απειλή για την ταυτότητα του ελληνισμού στην περιοχή σε σχέση με τους Τούρκους. Σε μια επιστολή προς τον πατέρα του Στέφανο, όσο βρισκόταν στο Προξενείο στο Μοναστήρι, βλέπουμε και σε σκαρίφημα την αντίληψη που είχε για τον γειτονικό λαό: ο Έλληνας απεικονίζεται με βιβλίο και ο Βούλγαρος με όπλο και σπαθί -μια αναφορά στην εκπολιτιστική δύναμη των Ελλήνων. Μετά από μία επίσκεψη στη Σαμοθράκη το 1906, βασική ιδεολογική συνισταμένη της πολιτικής φιλοσοφίας του υπήρξε ο κοινοτισμός, η διατήρηση αυτόνομων και αυτοδιοίκητων κοινοτήτων χάρη στις οποίες επιβίωσε και ευδοκίμησε διαχρονικά ο ελληνισμός.
Στη συνέχεια, όσο διατέλεσε υποπρόξενος στην ελληνική πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης (1907-1909), ο Δραγούμης ίδρυσε με τον Αθανάσιο Σουλιώτη την Οργάνωση της Κωνσταντινουπόλεως, σε μια προσπάθεια να προωθήσει την ίση συνύπαρξη όλων των εθνοτήτων και κοινοτήτων εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι καιροί ήταν, όμως, περίεργοι, αφού για τους Οθωμανούς ήταν μεγάλο πλήγμα η απώλεια τόσων εδαφών στην απέναντι μεριά του Βοσπόρου και το κλίμα ήταν τεταμένο, όπως αποδεικνύει ένας σπάνιος χάρτης προπαγάνδας που εκτίθεται, με μαυρισμένη την Κρήτη και την πρώην επικράτεια από τη Μακεδονία έως τη Σερβία, μαζί με μία επιγραφή στα αραβικά που σημαίνει «Εκδίκηση». Παράλληλα, βέβαια, ανακαλύπτουμε το Κίνημα του Νεο-ελληνισμού που είχε γεννηθεί στην πρωτεύουσα, για μια πιο καθαρή γλώσσα, βασισμένη στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, με στοιχεία και εκθέματα που παρουσιάζονται για πρώτη φορά.
Ο Ίων με τον στρατηγό Βίκτωρα Δούσμανη στο ατμόπλοιο προς την Κορσική, τόπο εξορίας του, τον Ιούλιο του 1917
Με την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Ίωνας Δραγούμης επέστρεψε από την Αγία Πετρούπολη, όπου είχε πάει ως πρεσβευτής για το ζήτημα του Αγίου Όρους και οργάνωσε τις ελληνικές κοινότητες της Ρωσίας αφότου υπηρέτησε στους Βαλκανικούς Πολέμους. Την παραίτησή του από το διπλωματικό σώμα ακολουθεί η εκλογή του ως βουλευτή στη Φλώρινα (1915), τόπο καταγωγής της οικογένειάς του. Ο Εθνικός Διχασμός και η ένταξη της Ελλάδας στον πόλεμο τον έφερε σε ευθεία αντιπαράθεση με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον οδήγησε σε εξορία μετά την επαναφορά της Κυβέρνησης Βενιζέλου το 1917. Στο αρχείο του διασώζονται και εκτίθενται φωτογραφίες και επιστολές που είχε στείλει στην οικογένειά του από την Κορσική, όπου βρισκόταν μαζί με άλλους επιφανείς πολιτικούς της αντιπολίτευσης.
Μετά την αντίθεσή του και με τη Μικρασιατική Εκστρατεία και τις ιμπεριαλιστικές βλέψεις των Συμμάχων και του Βενιζέλου, ξαναεξορίστηκε στη Σκόπελο, όπου πλέον στα γραπτά του προς τους οικείους του που διαβάζουμε είναι εμφανής μια ψυχική κόπωση και μια αμφισβήτηση των πάντων. Επιστρέφοντας , ο Δραγούμης προσεταιρίστηκε τον σοσιαλισμό και ασπάστηκε τον ανθρωπισμό του, αλλά η συμμετοχή του στο αντιβενιζελικό μέτωπο αποδείχθηκε μοιραία. Την επομένη της δολοφονικής απόπειρας εναντίον του Ελευθέριου Βενιζέλου στο Παρίσι και ενώ πήγαινε από την Κηφισιά στα γραφεία της Πολιτικής Επιθεώρησης που εξέδιδε για να καταδικάσει γραπτώς την ενέργεια, τον συνέλαβαν και κατά τη μεταφορά του στο Φρουραρχείο Αθηνών εκτελέστηκε από μία ομάδα βενιζελικών παραστρατιωτικών. Μία πράξη που έκανε ακόμη και τον ίδιο τον Βενιζέλο να αναφωνήσει τρεις φορές «Φρικτό!», όταν του την ανακοίνωσαν.
Επιστολή του Ίωνος προς τον πατέρα του Στέφανο, όπου του αναλύει το πρόβλημα της συστηματικής διείσδυσης των Βουλγάρων στη Μακεδονία, μέσω της δράσης των κομιτάτων (18 Οκτωβρίου 1903).
Ανάμεσα σε αυτούς που κατηγορήθηκαν (αλλά δεν καταδικάστηκαν) για τη δολοφονία ήταν και ο Εμμανουήλ Μπενάκης, τον οποίο ο Παύλος Γύπαρης που διοικούσε το παρακρατικό σώμα κατηγόρησε ευθέως στη δίκη του 1935 για ενορχήστρωση της εκτέλεσης. Εκτός των πολιτικών αντιπαραθέσεών τους, η κόρη του Μπενάκη, η συγγραφέας Πηνελόπη Δέλτα είχε έναν παράφορο έρωτα με τον Δραγούμη, αν και ανολοκλήρωτο λόγω της αδυναμίας της να αφήσει τον σύζυγο και την οικογένειά της. Η φωτογραφία της ξεχωρίζει στην ενότητα που καλύπτει την προσωπική ζωή του Δραγούμη, όπου βρίσκονται και οι άλλες γυναίκες που πέρασαν από αυτήν, όπως η καλλονή Αμερικανίδα Mabel Dunlop και φυσικά η Μαρίκα Κοτοπούλη, η θυελλώδης σχέση του με την οποία κράτησε μέχρι τον θάνατό του.
Η έκθεση κλείνει με μια αποτίμηση της κληρονομιάς που άφησε πίσω του ο «Χάμλετ της ελληνικής πολιτικής», όπως τον έχει χαρακτηρίσει ο Γιώργος Θεοτοκάς. Η ιστορία του, η προσωπική ζωή και το πολιτικό έργο του εξακολουθούν να σαγηνεύουν και να εμπνέουν τους καλλιτεχνικούς δημιουργούς και συγγραφείς. Είναι κρίμα που χρειάστηκε να περάσουν 80 χρόνια από τον θάνατό του για να ανοίξει το αρχείο του, αλλά την εποχή (1959) που δωρίστηκε από τον αδερφό του, Φίλιππο Δραγούμη, στην ΑΣΚΣΑ είναι κατανοητό γιατί υπήρξε αυτό το ζητούμενο. Τουλάχιστον τώρα μπορεί να μελετηθεί ελεύθερα από τους ερευνητές και να δοθεί περισσότερο φως στην ιστορική αλήθεια, πέρα από τους αστικούς μύθους.
ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ: ΣΤΟ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΗΣ. ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ / Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, 15 Οκτωβρίου 2020 – 31 Ιανουαρίου 2021
TAGS
