Stephen Antonakos: Χώρος και φως με λίγα λόγια

Διαβάζοντας μια έκδοση με κείμενα του καλλιτέχνη και ακούγοντας τα online, ανακαλύπτουμε ένα ανήσυχο μυαλό με συνέπεια απόψεων και επιθυμία για μία τέχνη που να φέρει εντός της ένα αίσθημα πνευματικότητας.

Κατά την δεκαετία του εξήντα, την περίοδο της μινιμαλιστικής και της εννοιολογικής τέχνης στην καλλιτεχνική σκηνή της Νέας Υόρκης, αναδύεται μία γενιά καλλιτεχνών που αναπτύσσουν για πρώτη φορά συστηματικό θεωρητικό λόγο. Οι Sol Le Witt, Donald Judd και Robert Morris μεταξύ άλλων επαναπροσδιορίζουν και μέσα από τον λόγο το τί αποτελεί ένα έργο τέχνη. Τα κείμενά τους σήμερα φωτίζουν την δουλειά τους αλλά μεταφέρουν και την πνευματικές ζυμώσεις σε μία περίοδο διεθνούς απήχησης μίας αμερικανικής τέχνης που είχε καταφέρει να αποκτήσει μία διακριτή ταυτότητα.

Παρότι ανήκε σε αυτή την γενιά, ο ελληνικής καταγωγής Stephen Antonakos (1926-2013) δεν ήταν από τους καλλιτέχνες που δημοσιοποιούσαν τις απόψεις τους – όσες όμως δημοσιεύθηκαν κατά καιρούς στους καταλόγους των εκθέσεών του ή σε συνεντεύξεις του, φέρουν το αποτύπωμα των πολλών και διαφορετικών εκδοχών που αναπτύχθηκαν στον απόηχο του αμερικανικού μεταπολεμικού μοντερνισμού σε συνδυασμό με την επανασύνδεση τέχνης και ζωής, κυρίως από την δεκαετία του εξήντα και μετά. Αυτά δηλαδή τα χαρακτηριστικά που αναπτύχθηκαν και γραπτώς από καλλιτέχνες της γενιάς του.

Σύμφωνα με την σύντροφό του, Naomi, ο Antonakos ήταν ένας άνθρωπος που μιλούσε λίγο για την δουλειά του και έγραφε σποραδικά. Όμως, όπως και τα έργα του, οι σκέψεις που σημείωνε ήταν ευκρινείς, μεστές, αφαιρετικές και πυκνές. Το διακρίνει κανείς διαβάζοντας την μοναδική ως τώρα ανθολογία κειμένων που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα αγγλικά με τον τίτλο «Antonakos in His Own Words: Eight Readings» (Produced by INK.INC. New York).με αφορμή το κλείσιμο της έκθεσης «The Room Chapel» στο Allentwon Art Museum το φθινόπωρο. Τα κείμενα που επέλεξε και επιμελήθηκε για την έκδοση η Naomi Αntonakos διαβάστηκαν ζωντανά από φίλους και γνωστούς του καλλιτέχνη σε μία διαδικτυακή εκδήλωση. Στο σύνολό τους αποτυπώνουν ένα ανήσυχο μυαλό με συνέπεια απόψεων και επιθυμία για μία τέχνη που να φέρει εντός της ένα αίσθημα πνευματικότητας. Συνδέονται μεταξύ τους ως ένα ευχάριστο ανάγνωσμα με ροή και με μία άποψη για την τέχνη και την ζωή που μπορεί και αγγίζει τον σύγχρονο αναγνώστη ίσως διότι πραγματεύεται την ανθρώπινη συνθήκη εν γένει, την πνευματικότητα όχι με μία μεταφυσική έννοια αλλά ως την σύνδεση του εαυτού με το “έξω” και το αίσθημα πληρότητας που προκύπτει μέσα από αυτή την συνένωση.

Το φως, ειδικά το νέον ως γραμμή, ως διάχυτο φως και ως φωτισμό που αναδεικνύει τον όγκο, επανέρχεται στα κείμενά του καθώς αντικείμενο της έκθεσης ήταν η ανασύσταση στο χώρο του μουσείου ενός από τα περίφημα Rooms. Τα έργα αυτά που εμπεριέχουν την σχέση φόρμας και χώρου, του έργου τέχνης ως οπτική αναπαράσταση αλλά και προσδιορισμό του χώρου, δηλαδή του έργου τέχνης ως μία εμπειρία που απαιτεί την παρουσία του θεατή στο χώρο.

Τα «Δωμάτια» του νοούνται εξάλλου ως χώροι «διαλογισμού» και ησυχίας, χώροι αφαίρεσης και ηρεμίας όπου τα συστατικά του εικαστικού έργου, δηλαδή το φως, το χρώμα, η φόρμα συνιστούν ένα αναπόσπαστο σύνολο και μεταφέρουν το αίσθημα ολότητας που υπάρχει στην ζωή. (Όπως σημειώνει ο ίδιος, όταν πειραματίστηκε με το έντονο χρώμα διαπίστωσε ότι το χρώμα μπορεί να μεταμορφώσει το σχήμα τόσο ώστε το σχήμα να γίνεται ορατό ως χρώμα και όχι μέσω του χρώματος. Οι ιδιότητες πλαστικές και χωρικές προσδιορίζουν η μία την άλλη). Τα Δωμάτια είναι χώροι στους οποίους εισέρχεται ο θεατής ενώ η ίδια χωρική συνθήκη υπάρχει και στα δημόσια έργα του καλλιτέχνη – έργα που έρχονται σε διάλογο με την αρχιτεκτονική φόρμα ενός κτιρίου – ή τις εγκαταστάσεις του με νέον. «[…] η πιο πολύτιμη συνάντηση είναι η άμεση προσωπική εμπειρία, η αποκριτικότητα στο χώρο ανάμεσα στον θεατή και το έργο τέχνης. Αυτή η συνάντηση που εμπλέκει το μάτι, το μυαλό, τις αισθήσεις, το πνεύμα – όλα όσα κανείς γνωρίζει ή των οποίων την γνώση προσεγγίζει» απαντάει σε συνέντευξη του με αφορμή την συμμετοχή στην ελληνική εκπροσώπηση στην μπιενάλε της Βενετίας το 1997.

Δεδομένου της σημασίας που απέδιδε ο καλλιτέχνης στο χώρο, το φως και την εκ του σύνεγγυς συνάντησης του έργου με τον θεατή, ένα βιβλίο με κείμενα του μπορούν να λειτουργήσουν μόνο επικουρικά ως προς την κατανόηση του έργου του. Αν και είναι εκτός πλαισίου μίας παρουσίασης ενός τέτοιου βιβλίου, η μεγαλύτερη έμφαση και προσοχή στο λόγο συχνά σε βάρος της θέασης, η τάση να ανατρέχουμε στο περί ενός έργου αντί να εστιάζουμε στο ίδιο το έργο ως αναπαράσταση, είναι ένα ζήτημα που προκύπτει έμμεσα μέσα από ένα τέτοιου είδους βιβλίο. Ειδικά στις παρούσες συνθήκες «απόστασης» θέασης από το ίδιο το έργο, οδηγεί σε μία διαφορετική, εν μέρει προβληματική σχέση με την τέχνη αφού η διαμεσολάβηση εντείνεται και μάλιστα σε μία εποχή που υπογραμμίζεται η εμπειρία και η συμμετοχή. Πώς, επιπλέον, εννοείται η εμπειρία ενός έργου τέχνης από έναν καλλιτέχνη που δέχθηκε έντονες τις επιδράσεις του αμερικανικού μοντερνισμού και πώς σήμερα;

Επιστρέφοντας όμως στο βιβλίο ως ανθολογία κειμένων ενός καλλιτέχνη, είναι ίσως χρήσιμο να υπογραμμιστεί η σημασία των λόγων ενός δημιουργού ως μια αδιαμεσολάβητη, πρωτότυπη πηγή γνώσης για το ίδιο το έργο και το πνεύμα της εποχή του πριν τις πιθανές προβολές στις αναλύσεις και τις ερμηνείες από θεωρητικούς και ιστορικούς της τέχνης χωρίς καθόλου αυτό να μειώνει την διανοητική αξία των επανερμηνειών. Τα λόγια ενός καλλιτέχνη δείχνουν επίσης μία πρόθεση ακόμα και αν αυτή δεν γίνεται έργο και θίγουν το ερώτημα του αν η μη ταύτιση πρόθεσης και αποτελέσματος θα πρέπει να επηρεάζει την κριτική αποτίμηση ενός έργου.

Στην περίπτωση του Antonakos, τα κείμενα και τα έργα συνάδουν. Οι λεκτικές διατυπώσεις του είναι τόσο λιτές και εμβριθείς ώστε να μεταφέρουν αισθήσεις που δύσκολα περιγράφονται σε λόγο – κατά αναλογία δηλαδή με το πως τα έργα του μεταδίδουν το άυλο, την εσωτερικότητα, το φως, τον χώρο ως εικόνα και αίσθηση. Αναφερόμενος στα πάνελ από νέον ο Antonakos σημειώνει ότι θα ήθελε να επιτύχει μία εσωτερική λάμψη, να φτάσει σε αυτήν την κατάσταση οπτικά. Τόσο τα επιτοίχια όσο και τα έργα περιβάλλοντα αναδίδουν πράγματι αυτή την εσωτερική λάμψη.

Μέσα από λίγες σελίδες, το βιβλίο κατορθώνει να μεταφέρει αυτή την αίσθηση, τον διαρκή πειραματισμό του καλλιτέχνη με τις δυνατότητες της γλώσσας της τέχνης και την έννοια της οπτικότητας. Την ίδια στιγμή προσφέρει ένα παράθυρο στους προβληματισμούς περί τέχνης και θέασης του στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα έχει δηλαδή ιστορική σημασία.

Δείτε και ακούστε την διαδικτυακή ανάγνωση των κειμένων του Stephen Antonakos στο https://www.stephenantonakos.com/2020-readings/

Αλεξάνδρα Κοροξενίδη

Δείτε όλα τα άρθρα του συντάκτη