Φάκελος Αφρική: Τι τρέχει με την τέχνη στη Μαύρη Ήπειρο;

Νέα μουσεία και πρωτοβουλίες για τα εικαστικά, καλλιτέχνες που παίζουν δυναμικά στο διεθνές τερέν. Χαρτογραφούμε τη δημιουργική κινητικότητα made in Africa

Όλος ο πλανήτης συζητούσε πρόσφατα το ενδιαφέρον της Τερέζα Μέι για μακροπρόθεσμες επενδύσεις στην Αφρική. Την άποψη της πρωθυπουργού του Ηνωμένου Βασιλείου φαίνεται να συμμερίζεται εδώ και καιρό ο κόσμος της τέχνης, καθώς όλο και πιο συχνά ονόματα από τη Μαύρη Ήπειρο εμφανίζονται σε κορυφαίες εκθέσεις και δημοπρασίες. Γιατί, λοιπόν, έχουν μπει στα «οπωσδήποτε» οι αφρικανικοί προορισμοί για έναν φιλότεχνο;

Μουσεία, μπιενάλε και συλλέκτες
Όταν ο Γερμανός συλλέκτης Jochen Zeitz ανακοίνωσε ότι θα ανοίξει ένα μουσείο μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης της ηπείρου στη Νότια Αφρική, όλα τα βλέμματα στράφηκαν στο Κέιπ Τάουν. Το Zeitz MOCAA εγκαινιάστηκε πέρυσι, με στόχο – όπως είχε δηλώσει στα ΝτΤ ο πρώην διευθυντής του, Mark Coetzee – να διατηρήσει, να ερευνήσει και να εκθέσει τη σύγχρονη τέχνη από την Αφρική και τη Διασπορά της. Όμως, η διαφύλαξη της καλλιτεχνικής κληρονομιάς της Αφρικής δεν έχει υπάρξει ζήτημα μόνο για Δυτικούς με εθνογραφικά ενδιαφέροντα.

Η αφρικανική Διασπορά φροντίζει εδώ και χρόνια να συλλέξει αυτά που δικαιωματικά της ανήκουν. Μια τέτοια προσωπικότητα είναι και ο Κονγκολέζος Sindika Dokolo, ο οποίος, συνεχίζοντας τη συλλεκτική δραστηριότητα του πατέρα του Augustin, στηρίζει τη σύγχρονη τέχνη της Αφρικής μέσα από το ομώνυμο ίδρυμα στη Λουάντα της Ανγκόλα και τη συλλογή του 3.000 έργων. Είναι, δε, ιδιαίτερα ενεργός στη διεκδίκηση του επαναπατρισμού της αφρικανικής πολιτιστικής κληρονομιάς από μεγάλα ευρωπαϊκά μουσεία.

Yinka Shonibare MBE, Post-colonial globe man, 2018 © Goodman Gallery

Παρόμοια περίπτωση και ο μαροκινός αρχιτέκτονας Othman Lazraq, ο οποίος εμπλουτίζει την κλασική συλλογή του πατέρα του Alami Lazraq της κτηματομεσιτικής Group Alliances με σύγχρονη φωτογραφία, εγκαταστάσεις και βίντεο αρτ Αφρικανών καλλιτεχνών. Τα 2.000 έργα στεγάζονται στο Museum of African Contemporary Art Al Maaden (MACAAL) στο Μαρακές, το οποίο παίζει ενεργό ρόλο στη σύγχρονη εικαστική σκηνή με προγράμματα φιλοξενίας καλλιτεχνών, καθώς και με το διαγωνισμό φωτογραφίας La Chambre Claire που ξεκίνησε το 2013. «Νομίζω ότι πρωτοβουλίες όπως αυτή είναι ουσιώδεις για τη στήριξη νέων καλλιτεχνών σε χώρες όπου οι υποδομές είναι ακόμη υπό ανάπτυξη», μας λέει ο κ. Lazraq και συμπληρώνει ότι αισθάνεται την ευθύνη να στηρίξει ανερχόμενους Μαροκινούς, αλλά και καλλιτέχνες από όλη την ήπειρο.

Το Μαρακές είναι χρόνια γνωστός προορισμός για σύγχρονη τέχνη χάρη στην μπιενάλε του, την οποία ίδρυσε πριν 14 χρόνια η αδελφή του CEO της Virgin, Vanessa Branson. Ωστόσο, φέτος η έκθεση δεν πραγματοποιήθηκε λόγω έλλειψης επαρκών επιχορηγήσεων. Ενδεχομένως οι κρατικοί πόροι να μην επαρκούν αφότου ο βασιλιάς Μοχάμετ ΣΤ΄ ίδρυσε το ομώνυμο Μουσείο Μοντέρνας και Σύγχρονης Τέχνης στο Ραμπάτ, με έργα από 200 Μαροκινούς καλλιτέχνες, όπως τον Hassan Hajjaj – τον «Άντι Γουόρχολ του Μαρακές».

Τα σκήπτρα της θεσμικής εκθεσιακής δραστηριότητας στην Αφρική κρατά πλέον η Dak’ Art, η οποία πραγματοποιείται από το 1990 κάθε δύο χρόνια στο Ντακάρ της Σενεγάλης με κρατική στήριξη. Μέσα από αυτήν, έχουν αναδειχθεί καλλιτέχνες όπως ο ντόπιος Issa Samb, γνωστός και ως Joe Ouakam ή «Joseph Beuys της Αφρικής». Τη 13η έκδοσή της που πραγματοποιήθηκε τον περασμένο Μάιο, επιμελήθηκε ο Simon Njami, ο οποίος, μαζί με το Νιγηριανό σταρ επιμελητή Okwui Enwezor, ήταν από τους πρώτους που προσπάθησαν να φέρουν στον κόσμο της τέχνης μια πολυφωνία έξω από το δυτικοευρωπαϊκό και αμερικανικό κανόνα.

Οι καλλιτέχνες και οι γκαλερί
Οι καλλιτέχνες της Αφρικής είναι η δύναμή της. Οι δημιουργίες τους φέρουν ακόμη τα τραύματα που άφησαν πίσω τους οι διχαστικές πολιτικές των αποικιοκρατών και οι εμφύλιοι πόλεμοι για τον έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τα έργα των Νοτιοαφρικανών David Goldblatt και William Kentridge, οι οποίοι ήταν από τους πρώτους που έθιξαν ζητήματα όπως οι φυλετικοί διαχωρισμοί και η ιστορία της δουλείας. Πρόσφορο πεδίο για τη δουλειά τους βρήκαν στην Goodman Gallery, η οποία αν και ιδρύθηκε στο Γιοχάνεσμπουργκ του απάρτχαϊντ το 1966, υπήρξε εξαρχής μια ανεξάρτητη πλατφόρμα ανταλλαγής ιδεών. Χάρη στη συμμετοχή της στις κορυφαίες φουάρ τέχνης όπως η Frieze και η Art Basel, έχει καταφέρει να αναδείξει και να δημιουργήσει ένα διεθνές αγοραστικό κοινό για καλλιτέχνες όπως οι Ghada Amer και Yinka Shonibare (MBE), αλλά και ανερχόμενα ονόματα όπως οι Mikhael Subotzky, Kudzanai Chiurai, Misheck Masamvu και Haroon Gunn-Salie. Άλλοι γνωστοί Αφρικανοί καλλιτέχνες που εκπροσωπούνται από μεγάλες διεθνείς γκαλερί είναι οι Marlene Dumas, Nicholas Hlobo, Pascale Marthine Tayou, Toyin Ojih Odutola, Bouchra Khalili, Yto Barrada και ο «νέος Jean-Michel Basquiat», Aboudia. Όλοι αυτοί, βέβαια, ζουν και εργάζονται στα μεγάλα κέντρα τέχνης της Ευρώπης και της Αμερικής.

Υπάρχουν όμως και αυτοί οι διεθνώς επιτυχημένοι που παραμένουν στα πάτρια εδάφη, όπως ο βραβευμένος με το Χρυσό Λέοντα στην Μπιενάλε Βενετίας 2015 για την προσφορά του, El Anatsui και ο μόλις 31 ετών συμπατριώτης του, Ibrahim Mahama. «Οι καλλιτεχνικές σκηνές της Γκάνα, της Νιγηρίας και της Σενεγάλης έχουν επεκταθεί τα τελευταία χρόνια, δημιουργώντας μια νέα γενιά καλλιτεχνών», λέει στα ΝτΤ ο Robin Scher, εκπρόσωπος της γκαλερί Goodman, σχολιάζοντας ότι τα έργα των ντόπιων καλλιτεχνών έχουν πλέον τη δυνατότητα να φτάσουν σε πολύ μεγαλύτερα κοινά. Ο Scher συμπληρώνει ότι το Zeitz MOCAA αποτελεί απόδειξη ότι η Αφρική έχει αρχίσει να αναπτύσσει τα μέσα που θα καθορίσουν το μέλλον της σύγχρονης τέχνης της.

Ο Ibrahim Mahama είναι, μαζί με τον Abdoulaye Konaté, τα ονόματα που θα απασχολήσουν ιδιαίτερα στο μέλλον την αγορά σύγχρονης αφρικανικής τέχνης, σύμφωνα με τον Giles Peppiatt, διευθυντή του αντίστοιχου τμήματος στον Bonhams. Ο συγκεκριμένος οίκος δημοπρασιών είναι πρωτοπόρος στο συγκεκριμένο τομέα, καθώς ξεκίνησε το 2008 την εξειδικευμένη δημοπρασία Africa Now, καθιερώνοντας καλλιτέχνες όπως ο πατέρας του νιγηριανού μοντερνισμού Ben Enwonwu, το αριστούργημα του οποίου, Tutu – η αφρικανική Μόνα Λίζα – έσπασε ρεκόρ τον περασμένο Φεβρουάριο φτάνοντας τις 1.250.000 λίρες. «Οι τιμές έχουν αυξηθεί πάνω από 200% σε ορισμένες περιπτώσεις», μας λέει ο Peppiatt, ο οποίος βλέπει να αγοράζουν συλλέκτες mainstream σύγχρονης τέχνης από όλη την υφήλιο. Μια ακόμη απόδειξη για την ανάπτυξη της αγοράς αποτελεί, σύμφωνα με τον Scher, το ότι και ο Sotheby’s έχει πλέον δύο δημοπρασίες ετησίως αφιερωμένες στην τέχνη που βγαίνει τα τελευταία χρόνια από τη Μαύρη Ήπειρο.

Υπάρχει αγορά για την αφρικανική τέχνη στην Αφρική;
Αυτό πιστεύει η Μαροκινή Touria El Glaoui, η οποία έφερε φέτος για πρώτη φορά τη φουάρ σύγχρονης αφρικανικής τέχνης 1:54 στο Μαρακές, μετά την επιτυχημένη πορεία της στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη. Το ίδιο και η Tokini Peterside, η οποία ίδρυσε πριν από δύο χρόνια την μπουτίκ φουάρ Art X Lagos στη Νιγηρία, μία χώρα όπου η νεόπλουτη τάξη έχει ιδιαίτερη προτίμηση στην τέχνη ανάμεσα σε άλλα είδη πολυτελείας, σύμφωνα με αναφορά της Knight Frank. Οι φουάρ αυτές έρχονται να ενισχύσουν τη σταθερή παρουσία της FNB Joburg Art Fair, η οποία πραγματοποιήθηκε πριν από μερικές μέρες για 11η χρονιά στο Γιοχάνεσμπουργκ.

Παρόλα αυτά, η φετινή αναφορά της Art Basel και της UBS για την αγορά της τέχνης δείχνει ότι οι αγοραπωλησίες αφρικανικής τέχνης αποτελούν λιγότερο από το 4% του συνολικού όγκου πωλήσεων, συνδυαστικά κιόλας με αυτές νοτιοαμερικανικής τέχνης. Επιπλέον, από τις 54 χώρες της ηπείρου, μόνο οι 12 διαθέτουν πάνω από μία γκαλερί σύγχρονης τέχνης, ενώ η καλλιτεχνική εκπαίδευση είναι αμφίβολη στις περισσότερες χώρες. Η επιμελήτρια και ιδρύτρια της Rele Gallery, Adenrele Sonariwo, απογοητεύτηκε από το επίπεδο στις νιγηριανές σχολές καλών τεχνών και έτσι αποφάσισε να ξεκινήσει το Art Summit Nigeria, ένα εκπαιδευτικό συνέδριο για τις τέχνες, με σκοπό να ενδυναμώσει την τοπική σκηνή και να θέσει βάσεις για τη διατήρησή της.

Γιατί, λοιπόν, υπάρχει τόσο ενδιαφέρον για τη σύγχρονη αφρικανική τέχνη; Σε μια εποχή που έρευνες διεθνώς δείχνουν ότι η νέα γενιά θεωρεί πως η τέχνη είναι ένα μέσο για να γεφυρωθούν κοινωνικές διαφορές, οι Αφρικανοί καλλιτέχνες φέρνουν στο προσκήνιο έργα που επιτελούν έντονα αυτό το ρόλο.

Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο τεύχος 240 (Σεπτέμβριος-Νοέμβριος 2018) των Νέων της Τέχνης.

Αννίτα Αποστολάκη

Δείτε όλα τα άρθρα του συντάκτη